vous in re belli et de equo militari, Georg. III.sitque laboranti similis.' Cerda.

636 An fratris miseri letum] Humile est, si ex persona Turni accipias. Ergo miseri ad animum sororis referendum est: et quod ait, 'Sed quis Olympo?' intulit, 'an ut videres? subaudiendum ergo tua sponte. Serv.

637 Nam quid ago] Argumentum a necessario. Jam non est temporis, aut erit absurdum. Idem.

Spondet Fortuna] Quasi dicat: Nullus mihi Dens sponsor est, nulla Fortuna. Est itaque hoc quod lib. v. non si mihi Juppiter auctor Spondeat, hoc sperem Italiam contingere cœlo et Demosthen. Philipp. IV. εἰ μὲν γάρ ἐστί τις ἐγγυητὴς ἡμῖν θεῶν: etiamsi Deus aliquis sponsor nobis fuerit. Cerda.

638 Vidi me voce vocantem] Atqui hoc nusquam legimus: sed aut Karà rd σwnwμevov, intelligimus: aut mortis est omen, audire se a mortuo vocari; aut audire quod non dicitur, videre quod minime occurrit. Sic in quarto, Hinc exaudiri gemitus, et verba vocantis Visa viri.' Servius.

6

6

639 Superat] Vivit: ut, Superatne, et voscitur aura?' Idem.

640 Ingentem, atque ingenti] Reddit quo potest modo illud Hom. péyas μεγαλωστί. Tale et illud 1. XI. 'Ingentemque animis, ingentem corpore et armis.' Neque abit versus Lucr. 1. m. Et graviter magni magno cecidere ibi casu.' Cerda.

641 Ne nostrum dedecus Ufens Aspiceret] Sic est hoc, ac si diceret, Fortasse viveret, nisi ideo voluisset occumbere, ne nos victos videret : et est quale in xi. Ille mihi ante alios, fortunatusve laborum, Egregiusque animi, qui, ne quid tale videret, Procubuit moriens.' Infelix autem in hoc bello, contra illud Insignem fama et felicibus armis:' et est argumentum ab honesto. Servius.

642 Teucri potiuntur corpore et armis]

Id est, etiam sepultura caruit. Nam, ut in Homero legimus, de virorum fortium cadaveribus erat inter hostes grande certamen. Servius.

Teucri potiuntur corpore et armis] Accipit pro contumelia sua Turnus, caruisse Ufentem sepultura, et spolia ejus esse in potestate hostium. Hoc queritur Lucan. 1. 1. 'Cumque superba foret Babylon spolianda trophæis Ausoniis, umbraque erraret Crassus inulta.' Ubi trophaa respondent armis Virgilii, et errans umbra, insepulto Ufenti : errabat enim anima insepulta ex doctrina Gentilium. Cerda.

644 Dextra nec Drancis dicta refellam] Id est, virtute: nam pro rei officio ipsam rem posuit; dexteram pro virtute, hoc est fortiter faciendo. Servius.

Dextra nec Drancis dicta refellam] Quod sup. 'ferro crimen commune refellam.' Sed quæ hæc Drancis dicta? illa credo, dum Troïa tentat Castra fugæ fidens, et cœlum territat armis.' Ista jam tum verbis diluit Turnus, et nunc dolet non posse dextra. Cerda.

645 Turnum fugientem] 'EupATIKŴS Turnum. Servius.

VIII. 21. Quapropter hoc primum quisque in remediis animi sui habeat, ex omnibus bonis quæ homini tribuit natura, nullum melius esse tempestiva morte.' Is qui mortem detreсtat, et vult vivere turpem senectutem, dicitur a Pind. Olymp. Od. 1. ἁπάντων καλῶν ἄμμορος, bonorum omnium expers. Sic 1. Iv. Dido mortem orat, ad amputandas animi anxietates. Cerda.

Vos o mihi Manes Este boni] Quasi per fantasiam relinquens superos, ad Manes convertit orationem. Servius.

647 Superis aversa voluntas] Quia, ut supra diximus, donec vivimus, curæ sumus diis superis: post mortem ad inferos pertinemus. Idem.

Boni] Propitii. Catull. 'bona te Venus juverit.' Sic Ecl. v. 'sis bonus, o felixque tuis.' Cerda.

Quæ

6

648 Suncta ad vos anima] differentia sancti sit superius dictum est: hic sancta incorrupta accipiendum est, neque enim sacro aut religioso ejus anima tenebatur. Serv. Sancta anima] Quo sensu sanctam accipiat, ipse explicat addens, atque istius inscia culpæ.' Itaque sanctus in Virg. est, cui nulla est mali conscientia: utique ὅσιος, ἅγιος, εὐayǹs, kalaрòs, ut ait Bud. vel àvairios, ἀμίαντος, ἄχραντος, ut reddit Germ. Tu lege Macrob. Sat. III. 3. Cerda.

Istius inscia culpæ] Vel fugæ; quia fuga grande crimen est apud virum fortem: vel rupti fœderis et læsæ religionis ; a qua re se dicit esse alienum, propter futura supplieia. Servius.

649 Indignus avorum] Græca figura: nam nos, indignus illa re, dicimus: contra, Græci ἀνάξιος στεφάνου, id est, indignus coronæ Idem.

651 Vectus equo spumante Sages] Pro, cum veheretur: ut, 'Et qua vectus Abas.' Idem.

Equo spumante] De equo Hom. Il. κι. ἄφρεον δὲ στήθεα: spumabant pectoribus, Noster in XI. 'spumantemque Delph. et Var. Clas.

agitabat equum.' In vi. 'Seu spumantis equi.' Adhibetur spuma ab Hom. Il. xv. in nota iracundiæ; et ab Eurip. nam de irato Hercule, άøрòv καтéσтaše: distillabat spumam. Cerda.

652 Implorans nomine Turnum] Ex multis rebus indicat perturbationem : quod festinans venit, quod per hostes, quod vulneratus, quod Turnum nomine appellat. Nam contumelia est nomine suo superiorem vocare: sic in Georgicis, Mater, Cyrene mater:' cum præmisisset,Et te crudelem nomine dicit.' Servius.

653 Turne, in te suprema salus] Omnia quæ supra Juturna dixerat, oratio ista dissolvit. Idem.

654 Fulminat Eneas] Exaggeratio est: sic paulo post, 'Horrendumque intonat armis.' Idem.

Fulminat Æneas armis] Nonnus libro XXI. τεύχεσιν ἀστράπτων: fuigurans armis. Sed propius illud Plutarch. orat. II. de Fort. Alex. àλλ' ¿s σκηπτὸς ἀπέκοψε τοὺς ἄλλους, καὶ διέφOeipe: Sed alios in morem fulminis succidit, ac perdidit. Ibidem Alexandrum comparat πυρὶ κεραυνίῳ, igni fulmineo. Appian. Civil. v. oła σκηπε τοφάνως ἐμπίπτων: irruens in modum fulminis. Eurip. in Rhes. hostes vocat fulmina cum ait, Τί μέλλετε Σκηπο τοῦ 'πιόντος πολεμίων ; Quod cunctamini Veniente hostium fulmine? Neque hæc locutio solum referenda ad arma, quibus milites videntur fulminare: sed ad iram qua rapiuntur, ad eum modum quo de Medea dixit Eurip. οὐδὲ παύσεται Χόλου, σάφ' οἶδα, πριν και Taσкî‡al Tiva: neque cessabit Ab ira, bene scio, priusquam aliquem feriat fulmine. Cerda.

655 Dejecturum arces] Quod dixerat, 'Et æqua solo fumantia culmina ponam.' Servius.

656 Jamque faces, &c.] Ut sit quare Turnus subvenire festinet. Idem. Jamque faces ad tecta volant] Sup. ignes ad tecta volare.' Hud quod

11 Q

sequitur, 'in te ora Latini,' &c. Est quod Marins apud Sallust. Jugurth. 'Intelligo, Quirites, omnium ora in me conversa esse.' Cerda.

657 Mussat] Modo dubitat et cunctatur Rex ipse, in quo summa verum est. Veteres mussat pro timet. Ennius mussare pro tacere posuit. Clodius Tuscus, mussare est ex Græco, comprimere oculos: Græci μvoa dicunt. Servius.

Si

Mussat] Sup. 'stant moesti, musant que Patres. Potestatem hujus verbi indicant verba hæc Livii 1. xxxin. 'Omnibus Græciæ civitatibus hanc pacem approbantibus, soli Ætoli id decretum clam mussantes carpebant.' Claud. Rapt. 1. II. 'tacita formidine mussant.' Quod ab Lucret. qui 1. vI. 'mussat tacito medicina timore.' don. 1. 3. Mussitat quidem juvenum nostrorum calcata generositas.' Donat. in illud Terent. Adelph. 'Mussitanda injuria adolescentium est,' ita ait: 'Mussare seu mussitare est, dissimulandi causa tacere, dictum vel a mutuo, vel ab m, quæ litera est pressæ ac fere nullius vocis.' Ad hoc verbum videtur mihi spectasse Ennius in fragmento quodam, cum dixit: Quod minimum est, neque, ut ajunt, mu facere audent,' id est, neque audent mussare. Cerda.

658 Quos generos vocet] Pro utros: pluraliter autem generos de exercitibus, quorum duces sunt Æneas et Turnus. Servius.

Aut quæ sese ad fœdera flectat] Aut nuptiarum fœdera, ut, 'Nec conjugis unquam Prætendi tedas, aut hæc in fœdera veni:' aut propter violatum fœdus, ut ideo dixerit 'quæ sese flectat ad fœdera,' quasi nec hoc remedium supersit, cum illa jam bello corrupta sint. Idem.

Quæ sese ad fœdera flectat] In Oblongo codice mittat legitur, pro demittat: verum non æque placet. Pierius.

currebat, Amatam, si Latinus dubitat, reginam pro ejus partibus niti. Servius.

Tui fidissima] Tui amantissima. Idem.

Dextra occidit ipsa sua] Ut laquei ostenderet dedecus. Idem. 660 Lucemque exterrita fugit] Augmentum mali. Idem.

661 Soli pro portis] Contra illud, 'Sunt alii, qui tecta manu defendere possint.' Pro, portis autem, ante portas. Sallustius, 'Ex parte cohortium præcipere instructa et stationes locatæ pro castris.' Bene autem cnm dicit pro portis sustentant acies,' et spem adhuc subveniendi dedit, et dicendo Soli addidit etiam necessitatem. Idem.

Acer Atinas] In aliquot Asilas: sed et superius acer Atinas habetur. Pierius.

Acer Atinas] Hunc Atinatem nomine urbis Atinæ vocavit, unde Atinates populi: nominibus enim celebribus suum poëma distinxit. Turneb. XXII. 3. Taubmann.

663 Seges] Elegans metaphora ad signandam telorum multitudinem, cuspidum, mucronum. Sic vII. ‘horret strictis seges ensibus:' et II. 'ferrea telorum seges:' et Ge. 11. 'densisque virum seges horruit hastis. Cedren. p. 434. dixit dopárov kaλauva. Cerda.

Horret] Ab Græcis Latini, Ho. merus Il. XIII. Ἔφριξεν δὲ μάχη φθι oiußporos èyxeiņσi: Pugna autem, quæ viros perdit, hastis horruit. Ennius: 'Arma rigent, horrescunt tela.' Idem: Sparsis hastis longis campus splendet, et horret.' Idem.

6

quod urbs oppugnatur, quod omnes Latini in illum oculos referunt, quod dubitat Latinus quos generos vocet. Idem.

666 Obtutu tacito] Vario stetit vultu. Et obtutus est proprie, quem Græci póownov, id est, vultum dicunt. Idem.

Estuat ingens, &c.] Hoc hemistichium, et sequentes duo versus integri habentur 1. x. in persona Mezentii. Vide quæ ibi annotavi ad verbum æstuat: et deinde et illud, ‘mistoque insania luctu,' ubi de conjunctione duorum affectuum, iræ et doloris. Cerda.

667 Pudor] Propter illud, Tu currum deserto in gramine versas:' vel pudor, quia in illum oculi referuntur. Servius.

tini alii 'serena mente,' quod idem. Idem.

670 Ardentes ocul. orb. ad man. torsit] Sic et Cicero Catilin. II. de Catilina urbe ejecto: "Retorquet oculos sæpe ad hanc urbem, quam ex suis faucibus esse ereptam luget.' Supra idem 1. IV. 'oculosque ad mœnia torsit Regia:' et Eurip. in Medea: ὀμμάτων δ ̓ ἄπο κόρας στρέφουσαν, &c. Ut autem hic, oculorum orbes, sic et de Edipode a se ipso excæcato in Sophocl. Tyr. emaiσev ăρopa Tŵv αὐτοῦ κύκλων, αἰδῶν τοιαῦθ ̓· et idem in Philoct. sub persona Philoctetæ, πῶς ὦ τὰ πάντ' ἰδόντες ἀμφ ̓ ἐμοὶ κύκλα Taûr' ¿§avaoxhoeσle, &c. Germanus. 671 Turbidus] Plenus perturbationis. Servius.

Idem.

Insania] Quia in hostes fremebat:

vel quia urbs oppugnabatur. Idem. 668 Amor] Quia mussat Latinus. Idem.

Conscia virtus] Quia fugere putatur, qui 'Currum deserto in gramine versat.' Idem.

669 Ut primum discussæ umbra] Postquam mentis caligo discessit, quod sequentia indicant: ut, Et lux reddita menti est.' Idem.

Ut primum discussæ umbræ] Est hoc quod Claud. Eutrop. II. sensuque reducto. Quod Ovid. Trist. I. 3. Ut tamen hanc animi nubem dolor ipse removit, Et tandem sensus convaluere mei:' ubi vocat nubem, quod Virgil. umbras. Cicero 'perturbationes animi' dixit. Ut Virgil. 'discussæ umbræ,' ita Propert. I. 16. Cum mihi discussit talia visa metns.' Et Poëta quidem sibi hæret; nam in Georg. cum Sol palantes discutit umbras:' quod accepit a Lucret. 1.-IV. ubi, discutit umbras.' Cerda.

· Et lux reddita menti est] Catull. dixit, 'liquidaque mente vidit.' La

672 Ecce autem flammis] Alia persuasio ex aspectu. Servius.

Ecce] Inducit hæc particula novum παράδοξον ad excitandam Turni conquestionem. Ea enim usos fuisse et Virgilium et Marcum Tullium in re inopinata et admiranda Pedianus notat. Cerda.

Tabulata] Ita etiam de turri alia libro secundo Æn. 'juncturas tabulata dabant:' et Lucan. 1. IV. ' cunctas super ardua turris Eminet, et tremulis tabulata minantia pinnis.' Idem.

673 Undabat vortex] Exundabat: et bene in translatione permansit, ut vorticem undare diceret, vortex enim undarum dicitur: 'Vorticibus rapi. dis:' et Vorat æquore vortex.' Servius.

Undabat] Undæ instar incendium se effundebat. Ge. 1. 'undantem ruptis fornacibus Ætnam.' Taubmann.

674 Turrim] De hac belli machina otiosum loqui in tanta luce: Scriptores ambulatoriam vocant. Poëta hujus Bádio satis notavit per rotas. Credo hujus usum nullum fuisse in

antiquo ævo Heroum, sed Poëtam respexisse ad posteriora tempora. Cerda.

Quam eduxerat ipse] Scilicet quod ei majorem creabat dolorem. Graviter enim dolemus si perire videamus illa quæ fecimus: Eduxerat autem, in altum fabricando sustulerat, ut alibi, Cyclopum educta caminis.' Servius.

675 Subdiderat que rotas] Quo possit trahi ad ea loca, quibus hostis instabat. Idem.

Subdideratque rotas] Supra Æn. II. 'pedibusque rotarum Subjiciunt lapsus.' Germanus.

Pontisque extruxerat altos] In antiquis aliquot codicibus instraverat legitur, quod magis proprium est. Mediceus tamen instruxerat habet. Pierius.

678 Stat conferre manum Enea] Placet: ut, Stat casus renovare omnes' vel stat, certum est. Servius.

Stat, quicquid acerbi est, Morte pati] Aut quicquid in morte acerbum est placet pati: hoc est inferna supplicia, vel quid potest acerbus hostis inferre, sicut de Hectore legimus. Aut certe positivus sit pro comparativo: placet pati, si quid etiam morte acerbius invenitur. Servius.

Stat, quicquid acerbum est, Morte pati] Acerbum quidem Servius agnoscere videtur: sed in his antiquis exemplaribus nunc acerbi, nunc acerbi est, legitur. Pierius.

680 Furere ante furorem] Figura antiqua: ut, 'servitutem servit,' 'dolet dolorem.' Est autem sensus, Sine me bellicum furorem furere, sci

licet priusquam ad eum veniam, ut pugnam mente concipiam, et instructus furore ad bella prorumpam. Serv.

683 Rapido cursu media agmina rumpit] Hinc Prop. I. 11. ' Ac Decius misso prælia rupit equo.' Bona imitatio, prælia pro agmina, et equo pro cursu, et misso pro rapido, tantum retinuit rupit. Cerda.

684 Ac veluti montis saxum de vertice præceps Cum ruit] Comparatio ipsa futurum ostendit eventum. Simul notandum quia sicut supra in prælio, ita nunc in comparatione præfertur Æneas. Nam Turnum parti comparat montis, montibus Æneam exæquat: et est comparatio de Homero sumpta: Εκτωρ Αντικρὺ μεμαώς· ὁλο οίτροχος ὡς ἀπὸ πέτρης, Ον τε κατὰ στε φάνης ποταμὸς χειμάῤῥους ὤσῃ Ρήξας ἀσπέτῳ ὄμβρῳ ἀναιδέος ἔχματα πέτρης, “ ' àvaðpwokwv tétetai, krutéel dé θ ̓ ὑπ ̓ αὐτοῦ Ὕλη· ὁδ ̓ ἀσφαλέως θέει ἔμπεδον, ὄφρ ̓ ἀν ἵκηται Ισόπεδον, τότε & QUтI kvλívdetai ẻooúμevós πep. Serv.

Ac veluti, &c.] Comparatio ex Il. XIII. quam Scalig. v. 3. utramque accurate, ut solet, inter se committit. Taubmann.

685 Avulsum vento] Proprie: nam Turnus ad bellum invitus adtrahitur. Servius.

686 Aut annis] Placuit Poëtæ, cui magnum judicium, hæc varietas. Alii post seu adhibent sive: ut Ovid. Trist. III. Seu temere expecto, sive hoc contingere fas est.' Et Horat. Od. 1. 4. 'Seu poscat agna, sive malit hoedo.' Rejecit Virgi lius, et maluit seu, aut. Cerda.

Annis solvit sublapsa] Pro multorum annorum sublapsum saxum, et quidam lapsa, quoniam non passiva specie, sed activa dictum volunt. Servius.

Annis solvit sublapsa vetustas] Lucan. 1. IV. Cedere vel bellis, vel cuncta moventibus annis.' Propert. III. 2. Annorum aut ictu pondera victa ruent.' Ut Virgil. solvit ita