Sæpius et nomen posuit Saturnia tellus. 330 335 sæpe mutavit nomen. Tunc venerunt reges, et Tybris ferox vasto corpore, a quo deinde nos Itali appellavimus flumen nomine Tybrim: et vetus Albula perdidit proprium nomen. Fortuna omnipotens et fatum inevitabile constituerunt his in sedibus me, ejectum e patria, et quærentem ultima spatia maris: et terrifica vaticinia Carmentis Nymphæ matris meæ, et Deus Apollo suasor, duxerunt me. Vix ea prolata clare Heins. reposuit ex Medic. Gud. et Ven. a m. sec. cum Romano. Vulgo cum Servio: m. Ausoniæ. In Bigot. abest et.-334. et i. bellum sec. Moret., male.-335. erigere tremenda Rom.-336. et monita Parrhas.-337. dein Mont NOTE Italiæ, fretum versus Siculum, Æn. VII. 54. Virgilius vero censet utrosque esse advenas, Saturno posteriores. Tum hic alter etiam notatur Virgilii error: quod Saturni ætatem ab Evandri Latinique temporibus hic longe removet; cum effluxisse ab eo videatur ætatum quadruplex mutatio, aureæ, argenteæ, æreæ, ferreæ: tamen Æn. VII. 47. Saturnum Latini proavum facit. 330 Asperque immani corpore Tybris, &c.] Rex Tuscorum, qui occisus juxta fluvium Albulam, huic nomen reliquit suum. Ita Festus et alii. Livins tamen et Ovidius hoc nomen repetunt a Tiberino Albanorum rege, qui eo demersus est. Oritur in Apennini jugis, in septentrionali Etruriæ parte, juxta Umbros: dividitque totam Etruriam, seu Tusciam, ad orientem ab Umbris, Sabinis, et Latio: unde quia Tuscis maxime objicitur, dicitur a poëtis Tuscus amnis, potius quam Sabinus aut Latinus. Evolvitur in mare Tuscum sive Tyrrhenum duobus ostiis: ad orientale ostium arbs est Ostia; prope occidentale urbs Portus. 336 Carmentis, &c.] Seu Carmentæ, matris Evandri; quæ Græcis dicta Themis juxta Dionys. aut Nicostrata, juxta Solinum: Latinis dicta est Carmenta, quia futura carmine evulgabat. De Apolline vaticiniorum præside, Ecl. III. 104. 337 Progressus] Ex ripa orientali Tybris et radicibus Aventini, progressus ad septentrionem, quo loco spectabat Aventinum ad meridiem, Capitolinum ad septentrionem, Palatinum ad orientem: ibidemque forum fuit deinde boarium, ubi ara Herculis maxima. Aram] Vel Maximam Herculis, supra 271. vel aram ipsius Carmentaæ, juxta Carmentalem portam, sub Capitolino monte; de qua Dionysius 1. 1. Romano nomine dictam ait Carmentalem: Carmenta enim no Et Carmentalem Romano nomine portam Quam memorant, Nymphæ priscum Carmentis honorem, Vatis fatidicæ: cecinit quæ prima futuros 340 Eneadas magnos et nobile Pallanteum. Hinc lucum ingentem, quem Romulus acer Asylum fuerunt: deinde progrediens, ostendit et aram, et portam Carmentalem, quod nomen est Romanum, quam narrant esse antiquum honorem Carmentis, vatis aperientis fata: quæ prima prædixit, Romanos illustres evasuros, et Pallanteam celebre fore. Postea ostendit magnam sylvam, quam Romulus deinde convertit in asylum; et ostendit Lupercal sub frigida rupe, appellatum ex cultu Arcadico Panos Lycæi. alb. et arma Medic.-338. Romani nomine Gud. cum quatuor aliis Heins.; adde Medic.; nec assequor, unde hæc lectio venire potuerit.-339. memorat Goth. sec. primum C. Õudart., ex interpretatione, arbitror. Interpunctione refeci locum: Et Carmentalem Romano nomine portam Quam memorant, Nymphæ priscum Carmentis honorem, Vatis fatidicæ. Apposita sunt: portam honorem Nympha Carmentis. Antea interpungebatur sic: Et C.-portam: Quam memorant Nymphæ priscum Carmentis honorem Vatis fatidica. Ita frigebat totus hic versus, ut eum expungere mallem: expeditior enim fuisset oratio: Et Carmentalem Romano nomine portam Vatis fatidicæ.-341. et nomine P. Rom.— 342. asper pr. Hamb., sed acer defendit Burm.; recte, nec tamen expedit. Acer, ut Spuds, est poëtis vocabulum proprium virorum fortium, Spaørīkŵv, nti alias impiger, promtus, animosus.-344. Parnasio Rom. de monte Bigot. et Goth. tert. Sicque emendabat Jo. Schraderus, fundo emendationis in Ovidio quæsito: Fast. 11, 423 Quid vetat Arcadio ductos a monte Lupercos? Faunus in Arcadia templa Lycæus habet. Ita erit: Lupercal dictum de monte Panis Lycai Parrhasio. Sane montem Parrhasium putes esse debere тò õрos Пappáσov. At nunc erit dictum pro Arcadico. Lycei male excusum a Burmanno. Est urbs Arcadiæ Λύκαια et ὄρος Λύκαιον, vide vel Pausan. VIII, 2 et 38. At Λύκειον NOTE men Latinum est. Cecinit Eneadas magnos: quia inter alia, Romanos cecinit gentem fore opulentissimam, supra 271. De Pallanteo, seu Palatino monte, 51. 342 Asylum] Locum a Romulo constitutum inter querceta duo, Capitolinumque et Palatinum : quo quicumque confugerent e vicinis urbibus, salvi ac securi essent: qua arte novam urbem suam frequentem effecit. De asylo, En. II. 761. 343 Lupercal] Locum in Palatino monte, ubi Arcades Evandro auctore templum extruxerant Pani Arcadia Deo. Illic quotannis ludicrum cele brabatur, juvenibus passim discurren⚫ tibus nudis, cum scuticis e caprina pelle, quibus obvios quosque cæde. bant; mulieres præcipue, quæ se his verberibus ad partum juvari existi. mabant: Luperci ipsi dicebantur. Lu percal, nomen deductum a lupa, seu Lycao monte Arcadiæ, ubi Pan colebatur: est enim λúkos lupus. Unde quidam Romulum putant hujus ludi auctorem esse, quod eo in loco a lupa nutritus fuisset. Parrhasia dicta est Arcadia, ab Arcadiæ regione et oppido ejus nominis: cujus conditor fuit Parrhasus Lycaonis filius juxta Steph. De Pane Deo, Ecl. II. 31. Necnon et sacri monstrat nemus Argileti, Dira loci; jam tum sylvam saxumque tremebant. 345 350 Quis Deus, incertum est, habitat Deus; Arcades ipsum Ægida concuteret, dextra nimbosque cieret. Præterea ostendit quoque sacram sylvam Argileti, et attestatur locum ipsum, et narrat mortem hospitis Argi. Inde ducit eum ad locum Tarpeium et Capitolia, quæ jam aurea sunt, quondam erant aspera dumis incultis. Jam tunc horrida sanctitas hujus loci terrefaciebat trepidos rusticos, jam tunc metuebant sylvam et rupem. Deus, ait, tenet hanc sylvam, hunc collem cacumine sylroso: dubium est quis sit ille Deus. Arcades putant se vidisse illic ipsum Jovem : cum sæpe quateret dextra manu obscuram ægida, et commoveret nubes. Cernis præterea has urbes duas eversis mu yuuvάotov Athenis, et Apollo Aúкios.—345. monstrant Goth. pr.–346. et mortem docet aliquot Pier.-347. ad abest pr. Hamb. et abest Goth. tert.— 349. jam tunc Dorvill., etiam vs. sequ.-350. jam jam aliquot Pier. sylvas Rom. saltumque Montalb. tenebant Medic. a m. pr. Bigot.-351. hoc inquit f. v. saxum Gud. pro div. lect. formoso sec. Hamb. Probus 1 Instit. p. 1395 hoc nemus, hunc, inquit, fontem.-353. vidisse Deum aliquot edd.—354. crearet Hugen. sæpe alieno loco positum meminimus et alibi occurrere: ut statim Ge. 1, 354 quid sæpe videntes-et alibi. Mutavi interpunctionem, quain miror nemini moram fecisse. Vulgo: cum sæpe nigrantem Ægida concuteret dextra, nimbosque cieret. Quis quæso clypeum, si ægis pro clypeo est, dextra vibret? NOTE 345 Nemus Argileti] Locum pariter inter Aventinum et Capitolinum, circa forum boarium: quæ pars erat Argei campi. Nomen, juxta Varro. nem, vel ab argillosa hujus loci terra; vel ab Argo, quem ait Fabius Pictor fuisse hospitem Evandri: aiuntque passim interpretes hunc, ob affectati regni suspicionem, ab Arcadibus occisum fuisse, inscio Evandro, qui eum hoc loco sepultum præcipuis honoribus affecerit: quare testatur locum Evander; id est, locum attestatur, et quasi adjurat, se violati hospitii reum non esse. Alii nomen deducunt ab Argivis Herculis comitibus. 347 Tarpeiam sedem, &c.] Montem dictum primo Saturnium, ob Saturniam urbem in eo conditam a Jano, ad memoriam suæ cum Saturno societatis: deinde appellatum Tarpeium: denique Capitolinum, ab humano capite ibidem invento, cum templi fundamenta Tarquinius Priscus jaceret. Ibi magnus honos habitus deinceps Capitolino Jovi, cujus futuri cultus quædam quasi semina spargit hic Virgilius. 354 Egida] Clypeum Jupiter sibi finxisse dicitur ex pelle Amaltheæ capræ, nutricis suæ, Ge. iv, 151. est antem att capra. Sic vocat Homerus, non Jovis tantum, sed Minervæ etiam et Apollinis clypeum: Virgilius iten tribuit Minervæ, infra 435. Hæc duo præterea disjectis oppida muris, 355 Pauperis Evandri, passimque armenta videbant 360 Ut ventum ad sedes: Hæc, inquit, limina victor Alcides subiit; hæc illum regia cepit. Aude, hospes, contemnere opes, et te quoque dignum 365 Dixit, et angusti subter fastigia tecti Ingentem Æneam duxit, stratisque locavit ris, reliquias et vestigia antiquorum hominum. Janus pater fundavit hanc arcem, Saturnus istam: huic nomen fuit Janiculum, isti Saturnia. Talibus inter se colloquiis accedebant ad domum inopis Exandri: et passim spectabant armenta boare in foro deinde dicto Romano, et magnificis Carinis. Postquam perventum est ad domum, ait Evander: Hercules victor intravit has portas, hæc aula excepit eum. O hospes, aude despicere divitias, et ostende te quoque parem Deo, et accede non offensus rebus inopibus. Sic locutus est, et induxit magnum Æneam sub culmina Scilicet jungenda sunt: cum Ægida concuteret, dextra nimbosque cieret. Læva vibrat ægidem, dextra autem jaculatur fulmina. Poterat saltem Servius monere: dextra nimbosque cieret: et de dextra fulmina commoveret. Wakefield præfert antiquam interpunctionem, et simul agidem pro thorace accipit, qui quomodo dextra concutiatur, non intelligo.-355. delectis Menag. pr. pro dejectis; conf. 191.-357. arcem bene Heins. e potioribus post Pierium; vulgg. urbem, etiam Rom.-359. ac t. Gud. a m. pr.–381. lætis ap. Schol. Horatii Cruqu. 1 Ep. 7, 48. latis cavernis Parrhas. a m. sec. cavernis etiam Rom.— 362. In voc. victor argutati sunt veteres. v. Macrob. III, 6.-364. contingere Goth, sec.—366. augusti Exc. Burm. subeunt aliquot Pier. vestigia duo Burm. NOTE 358 Janiculum, &c.] Montes Tybri interfluente discreti: Janiculum quidem ad occidentalem ripam; Saturnius, sive Capitolinus, ad orientalem : non tamen omnino adversi, nam Capitolinus ad septentrionem magis recedit. In utroque gemina olim urbs fuerat. De Jano, Æn. vii. 610. De Saturno, supra 319. 361 Romanoque Foro, &c.] Deflexo ad orientem itinere, inter Capitolinum et Aventinum, spatium invisunt illud, ubi deinceps fuit Forum maximum Romanum, civilibus negotiis trac tandis constitutum. Incipiebat autem a radicibus orientalibus Capitolini; ac deinde ad latus item orientale Aventini excurrebat: qua in ultima parte propius attingebat locum, qui Carina dictæ deinde sunt lauta, ob magnificentiam et lautitiam ædificiorum, in quibus domus fuit Pompeii. Nominis ratio non affertur alia tolerabilis; nisi quod, locus in modum carinæ curvus, ac longus esset. De Alcide, supra 288. De ursa Libystide seu Libyca, Æn. v. 37. Effultum foliis et pelle Libystidis ursæ. Nox ruit, et fuscis tellurem amplectitur alis. At Venus haud animo nequicquam exterrita mater, Laurentumque minis et duro mota tumultu, 370 Vulcanum alloquitur, thalamoque hæc conjugis aureo 375 parvi tecti, et constituit in lectis eum, sustentatum frondibus et pelle ursa Libyca. Nox venit, et ambit terram alis obscuris. Sed Venus genitrix Æneæ, non frustra territa animo, et commota minis Laurentum et aspera seditione, alloquitur Vulcanum, et orditur hæc verba in aureo lecto mariti, et verbis immittit ei divinum amorem: Dum reges Græci evertebant armis Trojam sibi destinatam, et arces perituras flammis hostilibus ; nullum subsidium, nec arma artis et operis tui imploravi a te pro miseris Tro -368. effectum pr. Rottend. a m. pr. spoliis Goth. tert., quod ipsum in mentem venisse video Jo. Schradero, ut sint ipsa pellis ursæ. Libistridis Ven.; Julius Sabinus: vel legatur Hybistidis (quod nihili esse arbitror), ut a Sicilia (in qua nulla Hybista est), ut diximus in quinto (ibi nihil tale occurrit) vel ut sit a Libya-Si volumus intelligere Libystidis, Siculæ, ut Libystinus Apollo in Pachyno. Fuit utique Apollinis Libystini templum in Pachyno. v. Macrob. I Sat. 17. Sed ab eo nomen ducere alienum est. Pro Aßʊh dictum Aißvoris ursa. 369. Alii novam sententiam ordiuntur cum hoc versu, alterumque 370 subjiciunt.-371. duro-tumultu erit ut bellum durum: pugna dura. Præstat tamen cum Jo. Schradero legere diro. muta tert. Mentel.-373. inspirat aliquot Pier. tum Ven. alter Hamb. Dorvill. Parrhas. ed. Ven. honorem idem sec. Hamb. odorem pr. Voss.-374. Cum sec. Moret. Tum Franc. vastabant h. 1. de oppugnatione. Jo. Schrader. malebat quassabant: quod sane magis proprie diceretur,-375. que abest Hamb. pr. a m. pr. urbes Qu dart., ut v. 357.-377. opusce aliquot Pier. et pr. Moret. ac Leid. (si NOTE 370 At Venus, &c.] Expressus est hic locus ad imitationem Homeri; apud quem Thetis a Vulcano petit arma pro Achille filio, Iliad. xvIII. 369. Virgilius quidem hic Homero superior est dignitate sententiarum : videtur tamen parum prudenter ab eo factum, ut legitimum virum deprecetur Venus pro Ænea, quem adulterio ex Anchisa susceperat; seque adeo genitricem ejus esse glorietur, < Arma rogo genitrix nato.' Excusat éum tamen, tum meretricia impudentia, cujus exemplum in Venere exhibet; tum vis muliebrium blanditia rum apud senes, qualis Vulcanus. De Venere, Æn. 1. 260. De Vulcano, Ge. 1.295. De Laurentibus, Æn. vII. 63. Porro thalamus ille et aula Vulcani, ubi hoc habetur colloquium; in cœlo esse fingitur: siquidem 423. Vulcapus e cœlo descendit in officinam suam, ad arma fabricauda, circa Liparen insulam. In quo peccavit Homerus, qui aulam et officiuam Vulcani simul in cœlo constituit. 374 Argolici, &c.] De Argis, urbe regia Agamemnonis, Æn. 1. 288. De Pergamis, arce Trojæ, Æn. 1. 470. |