Agmina, in arma vocat subito, ferrumque retractat. 695 Et Cimini cum monte lacum lucosque Capenos. Nec quisquam æratas acies ex agmine tanto 700 subditos dudum otiosos ac turmas desuetas bello, et resumit arma. Hi duces Messapi regunt exercitus Fescenninos et justos Faliscos. Hi incolunt rupes Soractis, et campos Flavinios, et lacum Ciminum cum monte, et sylvas Capenas. Incedebant digesti ordine, et celebrabant regem suum. Quemadmodum aliquando candentes cycni in serenis nubibus, cum referunt se e pastu, et emittunt numerosam vocem per colla oblonga: tum resonat amnis et palus Asia procul repercussa. Nec ullus existimaret strui armatum exercitum ex tanta multitudine, sed aëriam nubem VI, 814 residesque morebit Tullus in arma viros; porro bella Medic.-694. retractant Leid. retorquent Oudart. a m. pr.-695. Fescellinas, Phasienas, et equi currusque Faliscos misere depravatum in nonnullis. Vitiosam scripturam aquos deserui. v. Not. Equosque Faliscosque qui cum Cuninghamio emendant, inter quos etiam Jensius de Fetial. 3, non vident quos inter Etruriæ populos memorari non posse. In Goth. tert. hemistichia extrema v. 695 et 696 erant permutata.-696. Flaminiaque pars codd. Heins. arma Franc.-697. Cymini vulgg. Calenos Rom.-699. inter flumina Gud. cum altero in marg. inter aëra Parrhas.-700. a pastu aliquot codd. apud Macrob. v Sat. 8, sed e p. Ge. 1, 381. iv, 186. 434.-701. longa Gud. longa Ven.-703. Nec q. Reg. exactas Ven. examine alter Hamb., et Leid. ex nomine Lani: Mira Lectionis varietas a nemine notata in Pompon. Sab. occurrit; subjunctis NOTÆ 695 Fescenninas acies, &c.] Sub Messapo erant. 1. Fescennia sive Fescennium, oppidum Etruriæ, aulo infra confluentem Naris in Tybrim: unde orta est licentia nuptialium carminum, quæ Fescennina dicta sunt: nunc quibusdam dicitur Galese. II. Fulisci: populi paulo infra Fescennium; quorum urbs Falerii, quæ Faliscum aliquando appellatur. Æquos dixit, quia legum duodecim tabularum aliqua supplementa Romani ab iis acceperant. Ita Servius. III. Soracte: mons in agro Falisco: nunc Monte di S. Silvestro. Dixit arces pro rupibus illius montis: ut Ge. Iv. 461. Flerunt Rhodopeia arces. IV. Flavinia arva: vel urbs, vel ager, præterquam Virgilii et Silii versibus ignotus. v. Ciminus mons et lacus cum Ciminia sylva, ad occidentem in Etruriam interior subit. Suspicatur Cluverius montem eum esse, qui modo nuncupatur di Viterbo; lacum, di Ronciglione. VI. Capena: urbs cum luco et templo Feroniæ, ad ripam Tybris, inter agrum Faliscum et Veientem fuit nunc Canepina. De cycnorum cantu, Ecl. VIII. 55. De Asia palude in Lydia, Ge. 1. 383. Misceri putet: aëriam sed gurgite ab alto 705 Ecce, Sabinorum prisco de sanguine, magnum 710 raucarum avium impelli ex alto mari ad littora. Ecce Clausus, ex antiquo sanguine Sabinorum, ducens magnam turbam, et ipse instar magnæ turbæ : is a quo nunc et tribus et gens Claudia propagatur per Latium, ex quo tempore Roma ex parte concessa est Sabinis. Simul magna cohors Amiterna, et antiqui Cares: his: Lanum quidam putant fuisse patrem Messapi. Ex nomine Lani Misc. aër. ac. Lanus fuit dux Læstrygonum, ut in commentario in Homerum. De Lamo Grammaticum cogitasse manifestum est. v. Od. K. 81. Ceterum rò tanto non satis placet; etsi in Apollonio est róσσov σróλov. Quorsum enim magnitudo agminis commemoratur? Vir doctus conj. agmine tali, ut syllaba ultima ex fine versus sequentis adhæserit priori. Sed tanto pro talis sup. 448 tantaque se facies aperit. Deficit nos, censeo, vera lectio.—704. putat Medic. a m. pr. Dorvill. ætheream Menag. pr.-706. Sabinarum Gud. a m. pr. p. de nomine Goth. tert.-707. Clusus Montalb. ipsi Gud. a m. pr.-708. e quo Medic. a m. pr. tribus ingens alter Hamb. et Goth. pr.-709. in abest tribus Burm. postquam pars est d. aliquot Pier.-710. Aminerna pr. Rottend. a m. sec. NOTE 706 Sabinorum, &c.] Sabini, orti juxta aliquos ex Lacedæmoniis; juxta diligentissimum scriptorem Cluverium, ex Opicis et Ausonibus indigenis Campaniæ habitatoribus: eam habuerunt Italiæ partem, quæ est ad septentrionem Latii: inter fluvios Narem, Tybrim, Anienem; et montem Apenninum nunc regio retinet fere nomen, estque sub ditione Pontificia. 707 Clausus] Atta Clausus, post exactos reges, cum tota familia et quinque millibus clientum et amicorum, e Sabinorum urbe Regillo, Romam transmigravit: utque ad formam Romanam nomen aptaret suum, Appius Claudius dici voluit. Ideo in patriciorum numerum admissus est: ager ei trans Anienem fluvium attributus: et cum Romulus populum Romanum in tres partes distribuisset, quas ideo dixerat tribus; nimirum Tatiensem, Rhamnensem, et Lucerensem; fuerunt a posteris aliæ complures additæ, inter quas Claudia tribus. At hic Clausus, de quo Virgilius, e majoribus illius Claudii fuisse fingitur. De voce instar, Æn. vi. 865. De Latio, supra 54. 709 In partem data Roma Sabinis] Bis id contigit. Primo post prælia pro raptis Sabinis Romanos inter ac Sabinos diu commissa: quæ siè composita sunt, ut Romulus et Tatius communiter regnum administrarent, Sabini Romam commigrarent e Curibus suis; et Roma quidem Romuli servaret nomen, Romani vero Quirites a Curibus, Sabinorum urbe, dicerentur. Secundo id contigit in Clanso, qui, ut diximus, post expulsos reges admissus est: et de hac secunda admissione poëtam puto explican dum. 710 Amiterna cohors, &c.] Loca enumerantur varia Sabinorum. 1. Ami Ereti manus omnis, oliviferæque Mutuscæ; 715 omnis multitudo Ereti, et Matusca oliviferæ: qui occupant urbem Nomentum, et Roseos campos Velini lacus; qui rupes horridas Tetrica, et montem Severum, et Casperiam, et Forulos, et flucium Himellam: qui potant Fabarim et Tybrim: ipsaque Quir. Parrhas.-711. Heriti apud Pier. Erecti, Etreti, Eriti, Eruti, et erti, Creti, aberrationes; et mox Mitusca, Mutisca, Mutesca, Mitisca. In marmoribus est Trebula Mutuesca.-712. roscida aliquot Pier. et alii ap. Heins., unde factum rosida, perperam. v. Excurs. VIII. conf. Heins. et Burm.-713. Tetrici Ven., sed Tetricam montem Varro aliique agnoscunt. cf. Heins. idem horrentis revocavit e codd. vulgo: horrentes. tum, amnemque Severum Gud., perperam. -714. Casperulam aliquot veteres: etiam Pompon. emendatum a Pierio. Eadem depravatio apud Silium VIII, 416 observata. v. Heins. Caspercam, Caspiam ex compendio scripturæ, et Caffeam (Goth. sec.) corruptelæ sunt: ut et Ferulos, Florulos, Ferolos, item Himilla, Hymellæ, Hymillæ.-715. Tybrim et Tiberim, tum Faburum, Faberim, Sabarim, Fabarym, Fabrim, multi. NOTE Eretum, vicus in angulo meridionali, fere ad confluentem Alliæ et Tybris, nunc Monte Ritundo. IV. Nomentum, Ereto vicinum ad orientem, nunc Lamentano. v. Mutuscæ, aliter Trebula, vicus in septentrionali parte, ultra paludem Reatinam, nunc Monte Leone. VI. Rosea rura Velini, pars agri Reatini, sic a Plinio, Varrone, Festo appellata, a rore, qui fertilissimum tractum illum efficit: circa Velinum fluvium, nunc Velino; et Velinum lacum, nunc Lago di Pie di Luco. VII. Tetrica et Severus, montes incerti situs: a Blondo circa fontem Fabaris fluvii collocantur, in parte occidentali; hic Monte Negro, ille Monte di S. Giovanni: a Cluverio, in angulo Delph, et Var. Clas. septentrionali circa Nursiam urbem, ubi la Grotta di Sibylla. VIII. Casperia, paulo supra Cures, oppidum, nunc Aspra. IX. Foruli, vicus in rupe circa Amiternum, excisus. x. Himella fluvius, prope Casperiam nascens, in Tybrim infra Cures delabitur : nunc Aia. XI. De Tybri, Æn. vIII. 330. XII. Fabaris, vel Farfarus, in orientalem Tybris ripam influens, nunc Farfa. XIII. Nursia, ultima Sabinarum urbium ad septentrionem, inter Apennini pruinas, quare frigida appellatur; nunc Norcia. XIV. Hortaпит, vel Horta, urbs apud confluentes Naris ac Tybris; in Etruria quidem, sed Sabinis contermina: nunc Orta. Classes, exercitum terrestrem interpretor, non navalem, ut diximus supra 637. XV. Latini, qui Sabinis contermini sunt ad meridiem, supra 54. XVI. Allia, fluvius in orientalem Tybris ripam irrumpens, paulo infra Eretum: ubi Romani a Gallis Senonensibus graviter deinde cæsi sunt, nunc Rio di Mosso. Virg. 3 Q Nursia, et Hortinæ classes, populique Latini; 720 quos Nursia nivosa mittit, et classes Hortina, et gentes Latina: et quos Allia, nomen funestum, divideus interfluit. Tam multi: quam multi fluctus agitantur in mari Africano, quando asper Orion occidit in aquas hybernas: vel quam densæ arista coquuntur Sole novo, aut in agris Hermi, aut in arris flaventibus Lyciæ. Clypei resonant, et terra tremit commota pulsu pedum. Hinc Halesus Agamem Favaris in cod. Pomponii Sabini.-716. Nosia Medic. a m. pr. Nyrsia duo Heins., porro Ortina et Urtinæ. Catrons malit Hortana, perperam.717. Quosque sequens Witt. intralluit Dorvill. interfluit Menag. pr. interrenit excitat Ascon. Pedian. Divinat. in Verr., quod Heinsio placebat, Halia Parrhas. Alia Rom.-718. in L. Menag. pr. v. littore plerique Pier. et sex Heins., sed marmore doctius, et sic Medic. Rom.-719. cond. annis Sprot.-720. vel quam haud dubie legendum esse, pronuntiabam in prima editione, ut sit quam dense pro quam multa. Atque ita emendarunt jam Faber et alii, et receptum nondum esse mirabar. Exhibitum idem in edit. Pinciana 1495. Retinet tamen nunc me, primo, quod ingrata est oratio, vel quam Sole novo densæ; tum, quod in Menag. fuit vel quot, aliquanto lenius. Nihil autem tuto reponi posse arbitror, quoties aliqua lectio pluribus modis mutari potest. In Goth. sec. erat Ut cum. In Mediceo vulgaris est lectio, contra quam Burmannus tradit.-721. in campo Goth. tert. Mirabar neminem in Libya incidisse: quod video nunc contigisse Jo. Schradero in schedis. -722. cursuque pedum Medic. tremit excita primum vulgatum, quantum video, a Naugerio in Ald. tert. Exhibebant eam lectionem Medic. et Porcius Pierii, Montalb. Voss. et a m. sec. Moret. tert. cum Zulich. Reliqui longe plures numero, etiam vetustissimi, Rom. et Medic., habent: pedum conterrita tellus; quod revocavi cum Brunckio; alterum autem ex lib. XI, 445 retrac NOTE 718 Libyco....marmore, &c.] Æn. 1. 162. Orion, astrum formidabile, non tantum ortu, ut diximus Æn. 1. 539. sed etiam occasu hyberno. De Orione, Æn. 111. 517. 720 Cum Sole novo, &c.] Multi codices scribunt quum : legendum tamen suspicor quam, quam densæ: ut sit sanior sensus hujus secundæ comparationis. Per Solem novum, non ver; sed æstatem primam intelligit, qua maturescunt aristæ. Hermus, Lydia fluvius, regionis feracissimæ, Ge. 11. 137. Lycia, ferax item frumenti, meridionalis Asia Minoris regio, Æn. IV. 143. 723 Agamemnonius, &c.] Agamemnonis filius aliquis nothus: qui horrore paternæ cædis, de qua Æn. 11. 54. in Italiam fugiens, dicitur ab Ovidio et Solino Faliscorum urbem condidisse. Quibus tamen non assentitur Virgilius, qui longe alia in parte regnum ejus constituit, nempe circa Campaniam, quæ est ad orientem Latii, habetque ad orientem Pi« Curru jungit Halesus equos, Turnoque feroces Equora; quique Cales linquunt; amnisque vadosi 725 730 nonius, hostis Trojanæ gentis, alligat equos currui, et adducit Turno mille bellicosos populos. Adsunt, qui findunt rastris Massicum fœcundum vino: et quos Aurunci patres miserunt e montibus excelsis: et qui sunt prope mare Sidicinum : et qui proficiscuntur Calibus: et accola Vulturni fluminis vadosi: et similiter durus Saticulus, et agmen Oscorum. Arma sunt illis aclides teretes, sed mos est eas alligare loro flexili: cetra protegit sinistras manus: curvi gladii sunt illis ad pugnan ...... tum in h. 1. suspicor.-724. Alesus fere scripti. Iulesus, Alæsus al. equos Alesus Bigot., perperam, ut vel ex Ovidii locis constat.-725. veniunt Rom. -727. Arunci aliquot Burm. A. m. senes Medic. a m. pr. Colot. Fidicinaque Vratisl. longe Bigot.-728. Littora Cerda, quod unde acceperit non assequor. -729. que abest binis Burm. Satelicus, Sapticulus, duo alii. Sutilicus unus Goth.-730. Tuscorum Rom. et aliquot Pier. Hoscorum, Hosquorum, Ysorum, Voscorum aliæ sunt depravationes. aclydes Mediceus, etiam Pompon. Sab., verins, quodque ab Heinsio non receptum esse miror, ex ȧykúλai, quod jaculorum genus est, ȧykuλides. Contra, quod vulgatum est, aclides, àκλídas, nt dikaldas, formatas ratio grammatica forte admittit; sed notio vocabulo nulla commoda subest. acides, alcides, librariorum sunt ludibria.-731. hic Menag. pr. et Goth. tert. tereti duo Burm. ex priore versu. bacillo pro flagello NOTE centinos et Hirpinos, ad septentrionem Samnium, ad meridiem mare. 726 Massica qui, &c.] Campania gentes et loca præcipua. 1. Massicus mons, ad mare, in confinio novi Latii, ad occidentem agri Falerni, tractus totus vino percelebris: nunc Monte di Dragone. De Baccho, Ecl. v. 69. De rastris, Ge. 1. 160. 11. Aurunci, reliquiæ Opicorum sive Ausonum in Italia, qui inter Campaniam et Volscos consederunt, supra 54. III. Sidicini, pars eorundem Opicorum alia, quæ in mediterraneis Auruncorum finibus consedit, circa Teanum urbem, et juxta Virgilium etiam ad littus aliquantum pertinuit. IV. Cales, plurali numero, oppidum supra Massi cum montem Campaniæ: nunc Calvi. v. Vulturnus, etiamnum retinens nomen, fluvius Campaniæ ipsam a Samnio magna parte disterminans, et ad meridiem agri Falerni in mare influens. VI. Saticula, vel Satricula, urbs ad orientem Vulturni et Capuæ, nunc Caserta. VII. Osci: nomen diminntum ab Opicis, gente Ausonia, et hujus regionis indigena. 730 Teretes aclydes, &c.] Arma Campanorum. 1. Aclydes teretes: id est, vel exigua missilia, quod censent ali. qui, quia plures ab eodem gestantur apud Valerium: vel clava breves, eminentibus hinc inde acuminibus asperæ, loro sive flagello alligatæ, ut post impactum vulnus revocari pos. sent. Nomen: vel quasi akides ab |