Nocte super media; tuti sub matribus agni
Balatum exercent: ille asper et improbus ira
Sævit in absentes; collecta fatigat edendi
Ex longo rabies, et siccæ sanguine fauces:
Haud aliter Rutulo, muros et castra tuenti,
Ignescunt iræ; duris dolor ossibus ardet;
Qua tentet ratione aditus, et quæ via clausos
Excutiat Teucros vallo, atque effundat in æquor
Classem, quæ lateri castrorum adjuncta latebat,
Aggeribus septam circum et fluvialibus undis,
Invadit; sociosque incendia poscit ovantes;
Atque manum pinu flagranti fervidus implet.
Tum vero incumbunt; urget præsentia Turni;
Atque omnis facibus pubes accingitur atris.

65

70

ventos et pluvias: tunc agni securi sub matribus emittunt balatum: ille vero acer et percitus ira furit adversus absentes: furor edendi auctus ex longo tempore, et guttur sitiens sanguinis vexat eum : non aliter furor inflammatur Rutulo, consideranti muros et castra, et indignatio augescit in ossibus duris: quomodo quærat ingressum; et qua parte via aliqua extrahat ex aggere Trojanos inclusos, et inducat eos in planitiem. Impugnat classem circum defensam munimentis et aquis Auvialibus, quæ latebat admota lateri castrorum: et vocat ad incendium socios gaudentes, et ipse ardens armat manum pinu flammanti. Tunc autem dant se operi: præsentia Turni incitat eos, et omnis juventus armatur nigris facibus. Rapuerunt

tum ab Heins. et Schol. Horat.; addit Burm.-61. tutis Goth. sec.-62. ille super Goth. pr., indocte.-64. siccæque in s. Schol. Lucani ap. Burm., perperam.-65. petenti Parrhas.-66. et ante duris meliorum codd. auctoritate recte ejecit Heins. durus dolor Gud. ossib. hæret Montalb. cum Mediceo Pier., sed ardet optimum etiam fragm. Vatic.-67. Legebatur: qua via, hoc est: qua parte ria, accessio ad muros esset, ut bene Fabric. exposuit; ne via pro sexto casu haberetur. Satis tamen probabile mihi est, quæ via a Marone fuisse scriptum, et in alterum deflexum: sicque Rom. cum plerisque aliis Pier. et Sprot. exhibebat: idque nunc reposui; utrumque Servius agnoscit. clauso aliquot ap. Pier.-68. Excutiet duo Burm. atque abest Dorvill. vallo Teucrosque e. Ven, in æquum Rom. et Medic. cum fragm. Vatic. a m. pr., pari significatione, ait Heins. Recte, nec tamen eadem rerum notione. Aliud est, in æquum locum elici, ut v. 55 æquo campo se dare, aliud in aquor seu campos. Hoc vulgatius inter poëtas: illud inter scriptores historiarum.70. septem unus, septa alins, et cinctam alter Voss. ap. Burm, clausam Rom.— 71. que post socios deletum malim, nam infringit verborum vim.-72. fragranti

NOTE

63 In absentes] In agnos a seipso per septa disjunctos.

68 In æquor] In campum. Æn. 11.

70 Aggeribus, &c.] Situm describit novæ Trojæ, Æn. vii. 157. aggere, infra 142.

De

Diripuere focos; piceum fert fumida lumen.
Tæda, et commixtam Vulcanus ad astra favillam.
Quis Deus, o Musæ, tam sæva incendia Teucris
Avertit? tantos ratibus quis depulit ignes?
Dicite. Prisca fides facto, sed fama perennis.
Tempore quo primum Phrygia formabat in Ida
Æneas classem, et pelagi petere alta parabat,
Ipsa Deum fertur genetrix Berecynthia magnum
Vocibus his affata Jovem: Da, nate, petenti,
Quod tua cara parens domito te poscit Olympo.
Pinea sylva mihi, multos dilecta per annos,
*Lucus in arce fuit summa, quo sacra ferebant,

75

80

85

titiones e focis: tæda fumifera emittit ad sidera lucem piceam, et ignis mixtam favillam. O Musa, quis Deus abduxit a Trojanis incendia tam crudelia? quis depulit tantas flammas a navibus? dicite hoc: antiqua est certitudo hujus facti, tamen fama ejus est æterna. Tempore quo Æneas primum struebat naves in Ida monte Phrygiæ, et parabat se ad eundum in extrema spatia maris: ipsa Berecynthia mater Deorum dicitur allocuta magnum Jovem his verbis: O fili, concede matri precanti, quod dilecta mater tua petit a te post cœlum subactum. Sylva pinea cara per multos annos fuit mihi, lucus in supremo vertice, umbrosus piceis opacis et truncis acernis: quem in locum

Medic. manu Dorvill. infert alios legere Fabric. monet. cf. Burm.-75. D. socios Goth. tert., indocte. p. infert Sprot. f. fumum alter Hamb. a m. pr.77. Qui Deus Gud. a m. pr.-78. tantis Reg. cum Goth. sec. qui Ven. detulit Menag. pr.-79. Discite aliquot Burm. cum Goth. tert., indocte. prisca fides facta est et f. p. conj. Waddelii Animadv. Crit. p. 27, idque recepit Cuningham., sed vid. Not. facto sit Rom. ex set.-82. genetrix fertur Rom., et sic Goth. pr.-83. Da, n. parenti Goth. tert. gnate unus Menag. alt.-84. jam poscit Ven. domitor te p. Olympi Waddel. ibid., ingeniose; sed conf. Not.-85. delecta Medic. cum Sprot. et Rottend. pr.-86. tenebant Gud. a m. pr. parabant Zulich. Ceterum ad hos versus 85. 86. 87 neminem offendisse miror. Esse enim hiulcos et scabros, nec sententia cohærere cum ceteris, ad sensum proclive est: pinea sylva mihi—Lucus in arce fuit, quorsum nunc memoratur lucus in arce, cum in Ida ad Antandrum classis ædificata esset? nec in acropoli Ilii cæsa esse potuit materies

NOTE

75 Focos] Quos excitaverant, ad accendendas arbores pinguis naturæ; quales sunt pinus, tæda, Ecl. vII. 49. Tamen tada pro qualibet face sumi potest. De Vulcano, pro igne, Ge. 1. 295.

79 Prisca fides, sed, &c.] Etsi factum ob vetustatem multis subobscurum sit; fama tamen ejus non periit, sed

vigebit semper. De Ida, Troadis monte, Æn. 11. 801. De navibus Æneæ, ibidem structis ad fugam, Æn. 111. 6. De Berecynthia, Cybele, Æn. vi. 784. De arce, pro montis cacumine, Ge. Iv. 461. Picea, arbor resinam ferens, Ge. 11. 257. Trabes acerna, ex acere arbore, érable.

*Nigranti picea trabibusque obscurus acernis:
Has ego Dardanio juveni, cum classis egeret,
Læta dedi: nunc solicitam timor anxius urget.
Solve metus, atque hoc precibus sine posse parentem,
Ne cursu quassatæ ullo, neu turbine venti
Vincantur; prosit nostris in montibus ortas.
Filius huic contra, torquet qui sidera mundi :

90

O genetrix, quo fata vocas? aut quid petis istis?
Mortaline manu factæ immortale carinæ

95

Fas habeant? certusque incerta pericula lustret
Æneas? cui tanta Deo permissa potestas?
Immo, ubi defunctæ finem portusque tenebunt
Ausonios, olim quæcumque evaserit undis,

inferebant sacrificia. Ego læta concessi has arbores Trojano juveni, quando indigebat navibus: nunc metus anxius habet me solicitam. Expelle timores meos, et permitte matrem hoc posse precibus suis: ne naves illæ deficiant, fractæ ulla navigatione aut vi ventorum: prosit ipsis, eas natas esse in montibus nostris. Filius, qui volvit astra mundi, respondet illi ex adverso: O mater! quo vertis fata, aut quid rogas his verbis? ́an naves fabricatæ manu mortali obtinebunt jus immortalitatis? et Æneas securus adibit pericula dubia? cui Deo concessa est tanta facultas? ego potius quondam, postquam functæ iis periculis attigerint terminos et portus

navium. alter utique versus rescindendus erat. Nec satis censentaneum, si pineam sylvam dixit, eandem facere Nigranti picea et aceribus obscuram. Præstabat delere duo versus, tanquam aliunde in margine appictos, mutato mox, iis illatis, voc. Hanc in Has; saltem includere eos, tanquam a poëta narratore, ad interpretationem insertos, in hunc modum: Pinea sylva mihi multos dilecta per annos (Lucus in arce fuit—obscurus acernis) Hanc ego D. Verum, ut diximus, prorsus sunt alieni ab h. 1.—89. anxius angit retinuerat Heins. codicum omniam et Pier. et suorum auctoritate motus: uno Voss. sec. excepto, cui adde Goth. tert., in quibus urget reperitur, quod vett. edd. occupat, nec modo Sæc. XVI, quod Heins. putabat, verum Sæc. xv quoque, ut Ven. 1484, 1486, 1495, Norimb. 1492 etc., etiam edd. e rec. Egnatii, et Juntinas etc. Laudat Burm. pro hac lectione unam Aldinam: scilicet pr. et sec.; at tertia e Naugerii emendatione, et quæ ex ea fluxere, angit habent; quod iterum expulit H. Stephanus. Præstat haud dubie h. 1. urget: estque locus exempli memorabilis inter ea, quibus librorum optimorum vel omnium consensus et auctoritas criticis rationibus, a sermonis proprietate et elegantia petitis, posthabenda est. anxius angit inepta esset alliteratio.-90. atque hæc tres Burmann.-91. Neu c. Heins. post Pier., librorum consensu. Male; et verius vulgo ne; duo Burm. nec; unus non.-93. torquet q. s. m. assuta putabat vir doctus apud Burm., cui astipulor. 8. cæli Leid. et Goth. tert.— 94. facta Dorvill. quo f. trahis codex Ge. Fabricii, pr. Rottend. et Exc. Burm., et sic Servium aiunt legisse. an quid Sprot. aut qui p. Reg.-95. ficta sec. Moret.-96. lustrat Zulich. Malim et h. 1. certusve. 98. fines tres Burm. -99. undas pro div. lect. sec. Moret. a pr. m. Erf. et Servius; exquisitius NOTÆ

99 Ausonios, &c.] Æn. vii. 54.

Dardanium ducem, En. 1. 239. Lau

Dardaniumque ducem Laurentia vexerit arva,
Mortalem eripiam formam, magnique jubebo
Equoris esse Deas: qualis Nereia Doto
Et Galatea secant spumantem pectore pontum..
Dixerat: idque ratum Stygii per flumina fratris,
Per pice torrentes atraque voragine ripas
Annuit, et totum nutu tremefecit Olympum.

Ergo aderat promissa dies, et tempora Parcæ
Debita complerant; cum Turni injuria Matrem
Admonuit, ratibus sacris depellere tædas.
Hic primum nova lux oculis offulsit, et ingens
Visus ab Aurora coelum transcurrere nimbus,
Idæique chori: tum vox horrenda per auras

100

105

110

Italos: quæcumque evitaverit fluctus, et tulerit principem Trojanum ad campos Laurentes; huic auferam speciem mortalem, et imperabo has esse Deas rasti maris: qualis Doto filia Nerei, et Galatea scindunt pectore mare spumosum. Sic locutus erat, et id voluit esse certum, per fluvios frutris inferni, per ripas fluentes pice et nigro vortice: et commovit nutu totum cœlum. Ergo promissa dies advenerat, et Parcæ consummaverant tempus constitutum: quando impugnatio Turni movit matrem Berecynthiam, ut averteret faces a navibus sibi sacris. Tunc primum novum lumen illuxit oculis Trojanorum, et magna nubes visa est ab oriente trajicere cœlum, et simul chori Idai: deinde vox terribilis emittitur per aërem, et implet tur

altero haud dubie, judice quoque Heinsio.-100. ad Laurentia Leid. et L. Rom. in L. emendabat Cuningham. cum Waddel. Animadv. Crit. p. 28, quasi hoc novum esset in poëta, ut præpositio exulet. vexerat Medic. a m. pr. duxerit Ven. et Leid. 102. quales aliquot Pier. et multi ap. Burm. Doto, AT, codd. fabularumque (adde Homeri Iliad. Σ. 43. 45) auctoritate restituit et adstruxit Pierius, quem vide cum Cerda. Vulgo Cloto, vel Clotho. cf. ad Valer. Fl. 1, 134.-103. Aut G. Rom. sp. vortice pr. Hamb. pro var. lect. et ed. Ven. Burm.-104. atque r. quatuor Burm. cum Goth. tert.-105. Perspice Goth, sec.-108. complerunt Zulich, a m. pr. complerent Dorvill. compulerant Leid. 109. ratibus sacris post Pier. Heinsius secundum libros meliores; vulgares: sacris ratibus. Cerda, lapsu puto calami, s. trabibus. Diomedes lib. II laudat: ratibus sacras d. t.—110. offulsit, quod jam e Naugerii emendatione tenebamus, Heins. e melioribus, Romano quoque aliisque Pier., in quibus offulxit vel obfulxit; cf. inf. 731. Vulgg. effulsit. cf. Heins.-111. nimbos Goth. sec. nubes Sprot. pro var. lect.-112. Idæumque chorum Zulich, Idaique cori Dorvill. Idæique chori tum vox h. videntur alii junxisse, ut Donatus: ut tox chori I. audiretur; sed languet sic oratio. cum vox duo Rottend. per NOTE

rentia arva, Æn. vII. 63. Doto, Galatea: Nymphæ marinæ, Nerei filiæ: Ecl. vii. 37. De Styge fluvio, et cur Dii per Styga jurare soleant, Ge. III. 551. De Olympo, Ecl. v. 56. De

Parcis, Æn. 1. 26.

112 Idaique chori] Corybantes, Curetes, Dactyli, Cybeles ministri: qui cymbalis æreis ea in nube circa Cybelen perstrepebant, Æn. 111. 111.

Excidit, et Troum Rutulorumque agmina complet:
Ne trepidate meas, Teucri, defendere naves,
Neve armate manus; maria ante exurere Turno,
Quam sacras dabitur pinus. Vos ite solutæ,

115

Ite, Deæ pelagi; Genetrix jubet. Et, sua quæque,
Continuo puppes abrumpunt vincula ripis,
Delphinumque modo demersis æquora rostris
Ima petunt. Hinc virgineæ, mirabile monstrum,
*Quot prius æratæ steterant ad littora proræ*
Reddunt se totidem facies, pontoque feruntur.
Obstupuere animis Rutuli; conterritus ipse
Turbatis Messapus equis; cunctatur et amnis
Rauca sonans, revocatque pedem Tiberinus ab alto.
At non audaci cessit fiducia Turno;

120

125

mas Trojanorum ac Rutulorum: 0 Trojani, ne properate tueri meas naves, et ne armate manus vestras: prius permittetur Turno succendere mare, quam pinus mihi dicatas. Vos ite liberæ, ite, Nympha maris: mater Deorum id imperat. Et statim singulæ naves abscindunt suos funes e littoribus: et more delphinorum mersis rostris quærunt profundum mare. Deinde (prodigium admirabile) referunt se totidem vultus puellares, et currunt mari; quot æratæ naves antea hæserant ad littora Rutuli animo horruerunt: ipse Messapus territus est equis commotis: fluvius quoque Tiberinus sistit raucum immurmurans, et refert cursum a mari. Non tamen re

aures pr. Rottend. a m. pr.—117. genetrixque jubet, sua aliqnot Pier., mimus bene. 119. diversis Zulich. dimersis sec. Moret. demergi Exc. Burm. œquore Ven.-120. mirabile dictu Rom.-121. Quot prius. Notatus versus tanquam alienus et ex lib. x, 223 huc retractus, damnatusque auctoritate meliorum codd., a quibus abest (adde fragm. Vatic.), a Pierio, Ge. Fabrició, Heinsio, aliis, etiam deterioribus, ut Erf. In iis codd. et edd., in quas illatus est, modo ante, modo post sequentem: Reddunt s. t. reperitur. In Goth. vero tert. versui demum 142 subjicitur. Variant etiam in voce prora; in aliis puppes, in aliis naves. v. Pier., Cerda, Burm.; et in littore duo ap. Burm.122. Redduntur t. aliquot Pier., et facies totidem Ven. ferentur pr. Rottend.123. animis Rutuli edd. fere ante Heins., qui secutus est Medic. Sprot. (adde Goth. sec. et Erf.) et Gud. a m. pr. animi Rutulis, ut oratio variétur. Idem fecerat sop. 11, 120. Ego præferam vulgatam hane: Obstupuere animis Rutuli, ut elegantiorem: quam fragm. quoque Vatic. firmat cum Rom.-124. Turbatus Rom. Mesapus, Messupus, Mesappus, Messappus, in libb. et amens Parrhas. a m. pr. 126. Turno fiducia cessit aliquot Pier. omnesque Heins., exceptis altero Hamb. et Ven. et Goth. tert., haud dubie insuavius ad aurem.—

NOTÆ

114 Ne trepidate] Vox illa non semper metum solum significat; sed festinationem ac tumultuationem: ut patet ex Ge. iv. 69. De Delphinibus,

Æn. v. 594. De proris navium æratis, En. . 143. De Tiberino, Deo fluvii, Æn. viii. 31.