Conjicit. Hasta volans noctis diverberat umbras,
Et venit aversi in tergum Sulmonis, ibique
Frangitur, ac fisso transit præcordia ligno.
Volvitur ille vomens calidum de pectore flumen
Frigidus, et longis singultibus ilia pulsat.
Diversi circumspiciunt. Hoc acrior idem
Ecce aliud summa telum librabat ab aure;

Dum trepidant, iit hasta Tago per tempus utrumque

415

volans dividit caliginem noctis, et pervadit in dorsum Sulmonis oppositi, et illic rumpitur et trajicit præcordia rupto ligno. Sternitur ille, emittens e pectore fluvium calentem, frigescens, et succutit uterum longis singultibus. Circumspectant in diversas partes. Ille ferventior hoc successu ecce intorquebat a suprema auris parte hastile aliud. Dum illi tumultuantur, hastile stridens incidit in Tagum per tempora gemina, et

hoc Pierius secundum Probum præferebat. connixus e suis defendit Heinsius. Sed si, ut facit, conixus scribitur, statim quoque conicit vs. 411 erat refingendum. Sic quoque vett. ap. Servium habebant.-411. deverberat qu. Moret. auras aliquot Burm. v. lib. v, 502.-412. Adversi vulgo ubique legitur. Servius de scuto interpretatur: sic quoque Donatus. Conturbat interdum animum, si videas totam antiquitatem absurdam opinionem pervicaciter tenere, et recentiores eidem inhærere. Est docta ad h. 1. Heinsii nota, qua docet ex tergis animantium facta scuta, et hinc terga poëtis de scutis dicta. Enimvero de hoc nemo facile dubitet. Sed hoc loco tergum dictum est, non modo sine ullo adjuncto, quod sensum adjuvare et scuti notionem inferre possit, ut in loco Ovidii, quem laudat, factum; verum etiam adjecta voce, quæ illum significatum prorsus evertit: in tergum Sulmonis. Burmannus satis habet vs. 764. inf. laudare. Saltem erat dicendum, ex adverso stetisse Sulmonem Niso, etsi tergo in eum converso: nemo tamen hoc positu aliquem adversum stare dixerit. Aversi esse legendum, cum Cerda nullus dubito. Toties in hac voce turpiter lapsi sunt librarii, ut licentiæ in eam satis sit nobis. Habet quoque illud sec. Rottend. Transadacta autem fuit hasta per Sulmonis tergum ita, ut per pectus emineret, longum vero hastile, quod vulnere extat (ibi, in tergo, qua prominet hastile, ferro in interiora adacto), suo pondere inclinatum frangitur: Homerico more. Nec tamen hoc veteres Grammatici animis satis assequi potuisse videntur, quantum ex Servianis fragmentis intelligitur; itaque ibi subjicitur: "Sciendum tamen, locum hunc esse de his, quos insolubiles supra vers. 363 diximus.” Sulamonis Sprot. 413 Vulgg. fixo. fisso Heins. e Medic. et ceteris vetustioribus reposuit: sic quoque veteres Pierii, nisi quod in aliis lectione abrasa modo fixo, modo fracto rescriptum erat. transit præcordia ludo pr. Menag.-415. pulsant Menag.-416. Hic a. qu. Moret., sed est: tanto acrius, quod et latuerat, ut Servii verbis utar, et quod ei primus prospere cesserat jactus. acrius Medic, et a m. pr. Gud.-417. telum summa aliquot Heins. et Burm. Ex iisdem et Pier. pars; vibrabat cum Goth. tert. et Erf. Sed in emendatioribus, ait Pierius, librarat, quod et elegantius.-418. iit ex Leid. et Moret. sec. Heinsius ascivit : extat tamen jam in edd. nonnullis. Burmannus addit cod. Bigot. Vulgo

NOTE

413 Præcordia] Græcis diappayua, et lien. Ilia, partes sunt imi ventris, membranæ sunt prætensæ cordi: supra sunt, cor et pulmones; infra jecur

circa summas coxas..

Stridens, trajectoque hæsit tepefacta cerebro.
Sævit atrox Volscens, nec teli conspicit usquam
Auctorem, nec quo se ardens immittere possit.
Tu tamen interea calido mihi sanguine pœnas
Persolves amborum, inquit; simul ense recluso
Ibat in Euryalum. Tum vero exterritus, amens
Conclamat Nisus; nec se celare tenebris
Amplius, aut tantum potuit perferre dolorem :
Me, me (adsum, qui feci), in me convertite ferrum,
O Rutuli! mea fraus omnis; nihil iste nec ausus,
Nec potuit: cœlum hoc et conscia sidera testor.
Tantum infelicem nimium dilexit amicum.
Talia dicta dabat; sed viribus ensis adactus
Transabiit costas, et candida pectora rumpit.

420

425

430

calefactum stetit in cerebro transfisso. Volscens asper furit, nec videt uspiam libratorem teli, nec quo fervidus possit inferre se: At tu, ait, dabis mihi sanguine calido poenas debitas ab utroque vestrum. Simul educto gladio irruebat in Euryalum. Tunc autem Nisus territus, extra mentem positus, vociferatur: nec ulterius potuit occultare se umbris, aut pati tantum dolorem. Me, me rapite: adsum qui id commisi: vertite in me arma, o Rutuli: omnis dolus meus est: iste nihil ausus est, aut potuit facere: attestor hoc cœlum, et astra quæ id sciunt: tantummodo nimis amavit amicum miserum. Proferebat talia dicta: sed gladius tota vi immissus transfodit costas, et perfringit pectus candidum. Euryalus sternitur morte, et

lectum it, sc. contracte pro ivit, et illa antiquior forma e vetustioribus poterat servari. Interpolarunt nonnulli itque in alt. Hamb. volat hasta in Montalb. et apud Priscian. hasta tremens Bigot. per tempus utrumque Asper Grammaticus exposuit: inter t. u. ut Servius notat.-419. exit pro hæsit Vratisl. --420. volvens Goth. tert. telis Dorvill. umquam Medic. a m. pr.-421. quo ardens se Ald. et Goth. sec.-423. infit Leid. et alter Menag. cf. Heins. et Burm. ense recluso: credibilius, ait, est, Burmannus, hic, ubi jam pugna sit, ensem jam strictum habuisse Volscentem, et hinc conjicit leg. ense reducto: quod per se non improbem: reducit enim ensem et is qui cædit, et is qui pungit: uti hastam qui immittit, v. c. inf. x1, 605, 606 et ap. Ovid. Met. XII, 131 Achilles Cygni os pulsat clypeo reducto, sc. quoties impingeret, retro ferebat clypeum, ut vires colligeret. cf. inf. x, 552. Sed nulla adhuc pugna est. Trahitur captivus Euryalus, interea ex occulto advolat hasta.-425. celerare pr. Hamb. latebis Ven.-426. haud tantum Franc. et Goth. pr. potui ed. Junt. potuit tantum Goth. sec.-427. feci inquit Parrhas., pessime. Sic summa versus vis infringitur. -428. neque a. Rom.-429. sidera conscia edd. ap. Pier.-432. Transabiit bene Heins. reposuit; sic Rom. pr. Menag. pr. Hamb. et duo alii Heins. Est vocabulum Statio frequentatum, interdum

NOTE

427 Me, me (adsum, &c.] Abrupta pro hostibus appellat, quanquam hi ex animi perturbatione sententia. erant Latini. De Rutulis, Æn. vii. Meme occidite, &c. Rutulos, promiscue 794.

Volvitur Euryalus leto, pulchrosque per artus
It cruor, inque humeros cervix collapsa recumbit:
Purpureus veluti cum flos, succisus aratro,
Languescit moriens; lassove papavera collo
Demisere caput, pluvia cum forte gravantur.
At Nisus ruit in medios, solumque per omnes
Volscentem petit; in solo Volscente moratur.

435

Quem circum glomerati hostes, hinc cominus atque hinc 440
Proturbant. Instat non secius, ac rotat ensem
Fulmineum; donec Rutuli clamantis in ore
Condidit adverso, et moriens animam abstulit hosti.
Tum super exanimem sese projecit amicum
Confossus, placidaque ibi demum morte quievit.
Fortunati ambo! si quid mea carmina possunt,
Nulla dies unquam memori vos eximet ævo:

445

sanguis fluit per formosa membra, et collum inflexum pendet in humeros: quemadmodum, quando flos purpureus proscissus aratro languet moriens: aut quemadmodum papavera fesso collo inflectunt caput, quando forte obruuntur imbre. At Nisus irrumpit per medios hostes, et inter omnes unum quærit Volscentem, defigit oculos in uno Volscente: circa quem Nisum hostes collecti cominus eum premunt hinc atque hinc: ille non inertius premit eos, et contorquet gladium fulminantem: donec immisit eum in ore opposito ducis Rutuli vociferantis, et moriens eripuit vitam hosti. Tum transfixus jecit se super amicum mortuum, et illic tandem quievit dulci nece. Ambo felices! si mei versus valent aliquid, nulla dies vos un

portentose, ut ix Theb. 126, ubi hasta conjecta medium Poleten Transabit et juncti clypeum cacat improba Mopsi. Nonnulli codd. ap. Pier. Heins. et Burm. cum ed. Mediol. Ed. Ald. pr. cum Junt. 1520 Transadiit: ed. Ven. Transabigit. Vulgo ante Heins. expressum: Transadigit, quod alienum a loco hoc, quo, transadigitur, requirebatur; nisi dicas, ut multa alia, ita hoc transadigit, neutraliter dictum esse, aut suppleas se. Exhibet illud jam Ald. sec. 1505. At Nauger. Ald. 1514 Transabiit. Variant hinc edd. seqq. Medic. a m. pr. Transadibit. Zulich. et Franc. Transegit. pectora candida Rom. cum aliquot alis Pier. Sprot. et tres alii Burm. rumpit itidem Heins. e Medic. et aliis vetustioribus cum suis, tum Ge. Fabricii dedit. Vulgg. rupit.-433. Volvitur leto displicebat Jo. Schradero : malebatque idem Solvitur vel Volvitur E. terra. tabo. Vide Notam.-436. Linquescit Dorvill. lasso, quod Nauger. restituit, merito defendit Heinsius; Ovid. Met. 11, 502 de Narcisso; ille caput viridi fessum submisit in herba. Edd. vett. cum Aldina priore et pars codd. Pierii habebant lapso ; apud eundem edd. laxo.—437. Dimisere aliquot Burm. -438. Ac vel et aliquot Pier.-441. Perturbant multi Pier. et Heins., male. non segnius edd. ante Heins. et aliquot codd., inter quos Goth. pr. Major tamen et melior pars non secius vel setius, ut Rom. Medic. et alii Heins., vel sætius, ut pr. Mentel. Eadem scriptura et varietas alibi occurrit: cf. h. 1. Heins. et sup. ad v, 862. Ge. II, 277. III, 367 et al. non serius Franc. rotet Leid.-444. exanimum codd. plerique: cf. ad iv, 8. Præfert vulgatum Heinsius; ob suaviorem sonum, puto.-445. Confixus Dorvill. a m. sec. Vir doctus ap. Burm. conj. placita, quod arridet Burmanno.-446. possent Goth.

Dum domus Æneæ Capitoli immobile saxum
Accolet, imperiumque pater Romanus habebit.
Victores præda Rutuli spoliisque potiti,
Volscentem exanimum flentes in castra ferebant.
Nec minor in castris luctus, Rhamnete reperto
Exsangui, et primis una tot cæde peremtis,
Sarranoque Numaque. Ingens concursus ad ipsa
Corpora, seminecesque viros, tepidaque recentem
Cæde locum, et plenos spumanti sanguine rivos.

450

455

quam subtrahet tempori memori: dum gens Æneæ habitabit immotam rupem Capitolii, et fundator Romæ tenebit imperium orbis. Rutuli victores adepti prædam et spolia, plorantes reportabant in castra Volscentem mortuum. Nec levior erat dolor in castris, Rhamnete invento mortuo, et tot proceribus una nocte interfectis, et Serrano, et Numa: concursus fit ad ipsa cadavera, et ad homines semimortuos, et ad locum tepefactum recenti strage, et ad rivos infectos spumoso sanguine. Recog

tert. male; idem v. 447 Nulla dies, nunquam.-451. exanimem Rom. et Dorvill., bini Goth. vid. modo v. 444.-452. Nec minus pr. Rottend.-453. Exanimi ed. Ven.-454. Serrano vulgo et hic. v. sup. ad 335. Remoque possit quis suspicari ex v. 330. Lamoque Jo. Schrader. Sed doctius ponitur nunc novum nomen, ut supra v. 343 sq. tanto plura præteriisse videatur.-455. seminecisque ultos Hamb. sec. tepidumque recenti Cæde locum vulgaris lectio in Romano regnabat: eam vero in suis codd. non occurrere testatur Heins. præterquam in Gud. a m. pr. Tamen et Medic. secundum Fogginium ambiguam scripturam habet. Alteram lectionem: tepidaque recentem Cæde locum, ut jam Egnatius emendatum dedit, bene post Ge. Fabric. Pier. et alios Heinsius tuetur ex Servio et Macrob. vi Sat. 6. Est ea haud dubie elegantior; v. Notam. tepidæque madentem C. l. Porcius Pierii, cum ed. Mediol.-456. pleno spumantis sanguine rivos aliquot Heins., it. Erf., etiam Medic. a Fogginio expressus, quem Heinsius cum Gud. et pr. Menag. plenos spumantis exhibere narrat, spumantis etiam ex Romano notatum, et plenos spumantis præscriptum Donati commento. Est autem hoc, quod et CuninghaNOTE

448 Domus Enea Capitoli, &c.] Roma, urbs ab Æneæ posteris fundata, in Palatino monte primum: deinceps ad alios producta montes sex, præcipue Capitolinum, Palatino vicinum a septentrione: ubi arx et templum Jovis. Aliqui domum Æneæ explicant de ipsa domo Augusti, qui cum tota gente Julia ex Ænea oriebatur: at illa non in Capitolio; sed in Palatino monte sita erat, ut et Julii Cæsaris domus. Adde quod domus Enea, jam pro Romana gente accepta est, Æn. u. 97. Immobile saxum vocat, alluditque ad æternita

tem Romani imperii: quam a Tarquinii Prisci temporibus certam Romani existimabant: cum enim is ad extruendum Jovis Capitolini templum, Deos omnes alia in urbis loca transferri juberet: Juventus et Terminus ex omnibus Diis cedere loco noluerunt: unde ductum est omen, fore ut urbis termini nunquam loco moverentur, nec unquam juvenilis vigor illi deesset.

449 Pater Romanus] Vel Augustus. Vel senatus Romanus. Vel potius Romulus, gentis Romanæ conditor ét pater.

Agnoscunt spolia inter se, galeamque nitentem
Messapi, et multo phaleras sudore receptas.

Et jam prima novo spargebat lumine terras
Tithoni croceum linquens Aurora cubile:
Jam Sole infuso, jam rebus luce retectis,
Turnus in arma viros, armis circumdatus ipse,
Suscitat; æratasque acies in prælia cogit,
Quisque suos, variisque acuunt rumoribus iras.
Quin ipsa arrectis (visu miserabile) in hastis
Præfigunt capita, et multo clamore sequuntur,
Euryali et Nisi.

Æneadæ duri murorum in parte sinistra

Opposuere aciem (nam dextera cingitur amni),

460

465

noscunt inter se prædam, et fulgentem cassidem Messapi, et phaleras recuperatas multo labore. Et jam prima Aurora deserens lectum croceum Tithoni collustrabat terras nova luce: Sole jam inducto, rebus jam detectis per lucem, Turnus ipse cinctus armis excitat homines ad arma: et unusquisque dux colligit ad pugnam agmina sua tecta ære, et stimulant furorem multiplici rumore. Præterea, res visu terribilis, figunt in hastis sublatis capita Nisi et Euryali, et prosequuntur multis vociferationibus. Eneada firmi in læva parte murorum objecere exercitum, nam pars

mus nunc et Wakefield expressum dedit, scitius haud dubie doctiusque : pleno spumantes sanguine rivos, quam alterum: plenos spumanti s. r. Utrumque tamen paulo Tрayikúтeрov, ut solent rivi sanguinis dici, nunc pleni sanguine. Servius spumantem s. rivos legit sc. locum, nimis magnifice in cæde aliquot virorum.-457. Cognoscunt qu. Moret.-460. Titani Goth. tert., stolide.-461. Cum s. i. idem Goth. tert., quod ferri posset. receptis vett. exemplaria ap. Pier. relictis pr. Hamb.-464. Quisque suas sc. acies Medic. et alii Heins. et Burm. cum Goth. tert. Ita oratio sic procedit: æratasque acies in prælia cogit Quisque suas, quod sane expeditissimum erat, quodque præferam argutiis aliunde inductis. At quisque suos tuebatur Ge. Fabric. (secundum Homericum Iliad. Δ. 428 κέλευε δὲ οἶσιν ἕκαστος Ἡγεμόνων), ut esset synthesis, et alia figura: quisque cogit et acuunt. Montalb. et Parrhas. Quique suos, etiam elegantius. Potest quoque sic distingui et interpungi : Turnus in arma viros— Suscitat aratasque acies; in prælia cogit Quisque suos; variisque acuunt rumoribus iras. Ita vero in viros æratasque acies est otiosi quid. Aut sic: cogit; Quisque suos variisque acuunt rumoribus iras. Quatuor Burmannianis copula in variisque abest. variosque sec. Rottend.-465. ipsi Ven. mirabile multi Heins. ex more.-467. An hoc hemistichium ex interpretamento in margine ascripto subnatum? Ascriptum in edit. Londini repetita: sic censere quoque auctorem libri, cui titulus: Lettres de quelques Juifs à M. Voltaire. -468. in abest Rom. et binis Rottend.-469, nam dextra agnoscitur PrisNOTE

457 Agnoscunt spolia, &c.] Quæ Rutulis eripuerant Nisus et Euryalus; et quæ iterum ex iis Volscentis equites receperant. De iis, 359,

et sequentibus. De Tithono Auroræ conjuge, Æn. iv. 585.

468 Sinistra] Orientali, quæ Laurentum spectabat,