Ingentesque tenent fossas, et turribus altis
Stant moesti: simul ora virum præfixa movebant,
Nota nimis miseris, atroque fluentia tabo.
Interea pavidam volitans pennata per urbem
Nuntia Fama ruit, matrisque allabitur aures

470

Euryali. At subitus miseræ calor ossa reliquit.
Excussi manibus radii, revolutaque pensa.

475

Evolat infelix, et, foemineo ululatu,

Scissa comam, muros amens atque agmina cursu
Prima petit: non illa virum, non illa pericli,

Telorumque memor; cœlum dehinc questibus implet: 480
Hunc ego te, Euryale, aspicio? tune, illa senectæ
Sera meæ requies, potuisti linquere solam,
Crudelis? nec te, sub tanta pericula missum,

dextra munitur fluvio: et tuentur magnas fossas, et tristes stant in excelsis turribus: simul spectabant capita juvenum præfixa, nimis cognita miseris, et stillantia nigra sanie. Interim fama alata, volans per urbem territam, nuntia irrumpit, et pervenit ad aures matris Euryali: et calor subito deseruit ossa miseræ: radii dejecti sunt e manibus et telæ dilapse: misera illa præcipitat, et cum vociferatione muliebri lacerata secundum capillos, insana vadit cursu ad muros et primas turmas: non illa attendens homines, non illa discrimen et arma: deinde replet cœlum querelis: An ego te talem video, o Euryale? an tu es ille futurus solatium ultimum mea senectutis? an potuisti deserere me solam, o inhumane? neque concessa est matri

ciano lib. vII, et sic Goth. pr. Sed defendit alterum librorum auctoritas ap. Heins. nam cetera Goth. tert. amne Sprot.-471. movebant Heins. e suis et Pierianis restituit. monebant pr. Hamb. pro var. lect. Vulgo ante Heins. lectum videbant; dederat tamen movebant Naugerius in Ald. tert. et ex eo alii, simul pro copula est: nec Stant-simulac videbant latinum esset.-472. Nota minis sec. Goth.-473. pinnata Medic. et Gud. cum Rom.; et sic Servius.-474. F. gerit Ven. a m. pr. auras Medic. a m. pr.-475. At Heins. cum melioribus. Vulgo Ac. relinquit Erf.-476. Expulsi ap. Macrob. lib. IV Sat. 1 editum. Discussi Parrhas. resolutaque membra refingebat Barnes ad Iliad. Χ. 448 ut convenirent verba: τῆς δ ̓ ἐλελίχθη γυῖα, χαμαί τε οἱ ĚKTEσE KEрKĺs.—478. comas Ven. et Goth. sec., qui et: agmina circum exhibet. -480. dehinc cælum tres Burm.-481. Non ego Goth. sec. Hinc Hugen. Hunccine te, Euryale vett. edd. Macrobii v Sat. 9 et in margine cod. Bemb. Terentii. Ex iisdem et aliis codd. Heinsius restituit tune illa s., quod jam Ald. tert. habet, pro vulgato: ille, quod tamen doctius videtur. NOTE

472 Tabo] Putri sanguine, Ge. III. 481. De Fama, Æn. iv. 174.

476 Radii, &c.] Instrumenta textoria, Æn. 111. 483. Pensa, telæ: quæ prius involutæ, jam ea surgente re

volvuntur. De penso, Ge. 1. 390.

478 Muros amens, &c.] Non tamen excedit urbe: sed e muris, ad conspectum suffixi capitis, has in querelas erumpit.

Affari extremum miseræ data copia matri?
Heu, terra ignota canibus date præda Latinis
Alitibusque jaces! nec te tua funera mater

485

infelici facultas ultimo alloquendi te, missum in tanta discrimina? Heu! jaces in tellure incognita, præda objecta canibus Latinis et avibus. Nec ego mater protuli te ante ædes, ut curatrix tui funeris; aut clausi oculos; aut lavi plagas, abscondens cadaver

cf. ad v. 485. Dorvill. a m. sec. ipse.-484. extremis Medic. et Sprot. extrema plures Heins. et Burm.-485. date post Fabricium Heins. e codd.; valgo data, minus eleganter, inprimis post data copia.-486. Locus interpretatione vix expediendus. Servius funeram exponit h. e. eam, ad quam funus pertinet, quasi funeream. Addunt alii funeras producere cadavera, præficas sequi. Grammatico acumine digna antiquata vox, non Maroniana elegantia! Quid quod nec vocis exemplum extat, nisi ex lectione Jos. Scaligeri in Ennii epitaphium illata: nec funera fletum faxit. Displicnit Serviana ratio jam Julio Sabino, qui sic accipit: ego tua mater peperi te non ad funera, id est, ut ipsa tibi facerem funus." Substituit igitur ille, quod alii quoque faciunt: nec te ad tua f., sed hoc plumbeum est; aut, quod PseudoDonati interpretationi præfixum video: nec te in tua f., at in ipsa interpretatione aliter acceptus locus: "Hic quoque, inquit, aliud fuerat dictura, aliud subjecit, dolentis more." Scilicet ex ejus sententia scribendum erit cum Catræo: nec te-tua funera mater Produxi, ut se ipsam reprehendat: quid dico te? saltem tua funera: quod an cuipiam se probaturum sit, dubito. Álind acumen secuti sunt alii. Cerdam non assequor: etsi is proclivior est in Servianam rationem. Castalio apud Burmannum verba jungebat sic: nec te tegens veste produxi funera. Dura prorsus oratio. Locum esse corruptum nullus dubito atque eum adeo inter ea esse referendum censeo, in quorum corruptelis omnes codices conspirant adeoque testatum faciunt, se istis depravationibus seriores esse omnes. Laudatur quidem lectio ex sec. Moret. nec enim tua, et ex Parrhas. nec ego tua, sed correctorem in his agnoscas facile; nec in aliis locis hi codices ab aliis recedunt nisi ex interpolatione. Sed in promtu est loci emendatio, quæ, una cum depravationis causa, ex antecedenti tua in oculos incurrit: eamque jam Bembus proposuerat: nec te tua funere mater Produxi; nec ego produxi te funere. Vulgare erat: ducere, producere, funus; et elegantia nota pro ego, tua mater. Burmannus castigationem hanc admitti posse concedit, fluctuat tamen incertus tandemque tentat: nec tristia funera. Heumannus olim conjecerat: te et tua funera: laxa et fluxa oratio: lorum in rivo natare pates. Merula ad Ennium p. 56, qui Servianæ alioqui rationi favet, insuper lege

NOTE

484 Affari extremum] Romani mortuos statim post obitum inclamabant : tum post funus, ter dicto vale relinquebant. Æn. II. 644. Æn. vI. 218.

486 Tua funera mater Produxi, &c.] 1. Jul. Scaliger, Pomponium secutus, mutilam vult esse orationem, ob vim doloris explicatque: nec te mater peperi ad hæc tua funera. 11. Jos. Scaliger, non multum dissentiens a Servio, vult, funeras esse mulieres, quæ curam suscipiebant funeris, ut sunt mater, soror: easque distingui a

præficis, quæ conductæ pretio præficiebantur ancillis ad lamentandum : quod præficarum fictus, funerarum verus esset ac sincerus dolor. Eoque derivat illud Enuii epitaphium apud Cicer. Nemo me lacrumis decoret, neque funera fletum Faxit: cur? volito vivu' per ora virum.' Sed admodum dubia hæc lectio est, cum vulgo legatur, funera fletu, funere fletum, &c. III. Suspicatur Merula legendum: tua funera mater Proluxi, quæ vox apud Festum reperitur: ex

Produxi, pressive oculos, aut vulnera lavi,

Veste tegens; tibi quam noctes festina diesque
Urgebam, et tela curas solabar aniles.

495

Quo sequar? aut quæ nunc artus, avulsaque membra, 490
Et funus lacerum tellus habet? hoc mihi de te,
Nate, refers? hoc sum terraque marique secuta ?
Figite me, si qua est pietas; in me omnia tela
Conjicite, o Rutuli; me primam absumite ferro:
Aut tu, magne pater Divum, miserere, tuoque
Invisum hoc detrude caput sub Tartara telo:
Quando aliter nequeo crudelem abrumpere vitam.
Hoc fletu concussi animi, moestusque per omnes
It gemitus; torpent infractæ ad prælia vires.
Illam incendentem luctus Idæus et Actor,
Ilionei monitu et multum lacrymantis Iuli,

500

veste, quam festinans tibi accelerabam noctuque diuque, et leniebam textu tela molestias senectutis. Quo ibo? aut quæ terra nunc retinet artus, et abscissa membra, et cadaver laniatum? hoc caput repræsentas mihi de te, o fili? hoc secuta sum et terra et mari? Transfodite me, o Rutuli, si aliqua est vobis pietas: contorquete in me omnia spicula : me primam interficite ferro. Vel tu, magne parens Deorum, miseresce, et fulmine tuo demitte ad Inferos hoc meum caput tibi odiosum; si non possum aliter finire duram vitam. Animi commoti sunt hoc luctu, et tristia suspiria mittuntur ab omnibus: vires languent tardæ ad pugnam. Idæus et Actor excipiunt illam excitantem fletus inter milites, et in manibus referunt in domum ipsius, monitu

bat: Proluxi, nullo cum fructu.-487. oculis duo Burm.-488. tibi quod Rom. qua Erf., et mox v. 489 Urgebant. tela anili alter Mentel.-490. sequor alter Hamb. aut quo Montalb. et Goth. tert.-492. Nate ne fers alter Hamb. quæ sum aliquot edd. vett., sed hoc sum omnes scripti Pier. et Heins. et Gothani, præter primum. hæc sum sec. Rottend. et Parrhas.-494. primum alter Hamb. abrumpite sec. Moret.-495. At tu nterque Hamb. et sec. Moret.--498. concussa animi Goth. tert., quod facile quis exornet, qui otio abundet, quantumvis ineptum. mastosque a m. pr. Mentel. pr.-500. incidentem Oudart. et auctor Rom. et Goth. tert. ac Dorvill. a m. sec. In Regio sequens versus huic præmissus erat.-501. monitum ed. Junt. NOTE

quo tertia concinnari potest opinio: nec te tua funera mater proluxi, id est : nec te et tuam mortem proluxi. Et vero tales erant funebres ceremoniæ: lugebatur et conclamabatur mortuus, claudebantur ipsi oculi, lavabatur, vestibus pretiosissimis tegebatur, efferebatur in feretro ad januam domus; ibique cum prostitisset aliquandiu, facie et pedibus in publicum versis, ad rogum deducebatur: quæ

maxima ex parte explicuimus Æn. VI. 215. et sequentibus.

487 Produxi] Juxta primam explicationem superiorum vocum, significat peperi. Juxta secundam, proposui ad januam domus: quod Dio et Græci alii vocant πporí@eσ@al. Juxta tertiam, proluxi legendum est.

491 Funus lacerum] Haud dubie cadaver. Sic Propert. I. 1. 17. 8. Hæccine parva meum funus arena teget.'

Corripiunt, interque manus sub tecta reponunt.
At tuba terribilem sonitum procul ære canoro
Increpuit. Sequitur clamor, cœlumque remugit.
Accelerant acta pariter testudine Volsci;
Et fossas implere parant, ac vellere vallum.
Quærunt pars aditum, et scalis ascendere muros;
Qua rara est acies, interlucetque corona
Non tam spissa viris. Telorum effundere contra
Omne genus Teucri, ac duris detrudere contis,
Assueti longo muros defendere bello.

Saxa quoque infesto volvebant pondere, si qua

Possent tectam aciem perrumpere: cum tamen omnes
Ferre juvat subter densa testudine casus.

505

510

Nec jam sufficiunt. Nam, qua globus imminet ingens, 515

Ilionei et Iuli plurimum plorantis. At tuba procul excitavit ære rauco formidabilem sonum: succedit clamor, et cœlum reboat. Volsci approperant simul admota testudine, et aggrediuntur cumulare fossas, et eruere aggerem: pars vestigat ingressum, et superare scalis muros, qua exercitus rarus est, et qua multitudo passim hiat non tam densa militibus. Contra Trojani incipiunt projicere omnes species armorum, et dispellere eos longis lignis, consueti propugnare mænia bello diuturno. Dejiciebant etiam lapides perniciosi ponderis, tentantes an possent aliqua parte perfringere agmen tectum clypeis: tamen interea Rutuli gaudent sustinere casus omnes sub spissa testudine. Deinde non possunt sustinere: nam qua parte mag

inter

—502. in tecta multi Pier. et Heins. cum Goth. tert.; tum reponunt jam inde ab Aldd. legitur. reportant vett. edd. ap. Pier. et qu. Moret., quod sane vulgarius; et sic sup. VII, 574. At cf. sup. IV, 391. 392. vIII, 584. manus puta famularum.-503. sonoro Bigot.—506. pellere Rom. Oudart. et a m. sec. Bigot. Mediceus autem etiam pellere vallo a m. sec. ex v. 519.-507. aditus Gud. murum Leid. et Moret. sec.-509. pressa viris Hugen.-510. aut Bigot. cum Goth. tert. drudis Franc., unde Burm. conj. crudis. Sed in illo codice operam ludat, qui talia rimetur. duros dixit pro robustis, gravibus. ---512. saxaque volvebant infesto p. Zulich.-513. Possint Leid. cum tamen. Duriuscula est ad meum sensum hæc junctura. At illis, inquit, qui testudinem agunt, decretum est, extrema experiri. Omissa autem in seqq. pronomina demonstrativa ac relativa, quæ subjecta declarent, brevitatem ac vim narrationi faciunt. Obvium est, quod et Jo. Schrader. in schedis conj. quam tamen omnes Ferre juvat.-514. Vulgata lectio erat libet. Multi tamen Heins. cum tribus Burm. juvat. Adde fragm. Vatic. Alludunt Medic. a m. pr. et Gud., qui cum Mediceo Pier. habent jubat, Priscian. et Augustin. jubet. Probarunt idem Cuningham., qui recepit, et Jo. Schrader. ; itaque prætuli, cum orationem faciat minus duram.-515. sed qua Gud. a m. sec.

quo Goth.

accederent: De ea testudine, Æn. 11. De Volscis, En. vii. 803. De vallo, supra 142. De contis, En. v.

208.

Immanem Teucri molem volvuntque ruuntque;
Quæ stravit Rutulos late, armorumque resolvit
Tegmina. Nec curant cæco contendere Marte
Amplius audaces Rutuli, sed pellere vallo
Missilibus certant.

Parte alia horrendus visu quassabat Etruscam
Pinum, et fumiferos infert Mezentius ignes;
At Messapus equum domitor, Neptunia proles,
Rescindit vallum, et scalas in mœnia poscit.
Vos, o Calliope, precor, aspirate canenti;
Quas tbi tunc ferro strages, quæ funera Turnus
Ediderit: quem quisque virum demiserit Orco:
Et mecum ingentes oras evolvite belli.

520

525

nus globus appropinquat, Teucri advolvunt et impellunt vastum saxum, quod late oppressit Rutulos et separavit tegmina clypeorum: nec ulterius Rutuli ardentes volunt certare obscuro certamine testudinis; sed conantur dimovere jaculis Trojanos ex aggere. Alia ex parte Mezentius terribilis visu librabat pinum Tyrrhenam, et injicit fumidas tædas. At Messapus, subactor equorum, filius Neptuni, diruit palos aggeris, et petit scalas ad muros scandendos. Vos, o Musæ et præcipue Calliope, oro, docete cantantem; quas cædes, quas neces Turnus tunc ibi intulerit; quem hominem unusquisque miserit ad Inferos: et explicate mecum totum ambitum hujus belli: nam vos, Deæ, et recordamini, et potestis narrare.

sec.—516. v. trahuntque Donat. et alii antiqui apud Ge. Fabric. cum Mentel. pr. a m. sec.-517. Rutulos stravit vulgo ante Heins., minus suaviter. stravit late Rutulos Parrhas.-518. curent Leid. se condere Bigot. et Leid. a m. sec. detendere Menag. alt.-520. tentant sec. Rottend., tum Leid. supplet densis cum corpore toto.-521. horrendum visu Erf.-524. Transcendit v. codd. admodum vetusti ap. Pier. præscindit pr. Moret. et a m. pr. Ven. Sed Rescindit recte, ut supra vellebant vallos. ad mania nonnulli Heins. et Burm. cum sec. Goth.-525. Heumann. conj. Vos, o Calliopæ, graviter ob id vapulans Burmanno. Idem enotatum ex Erf.-526. tunc Heins. e Medic. et al. Vulgo, tum; alii cum. ferro tum Dorvill.-527. Dimiserit multi et hic ap. Burm.-528. horas tres ap. Burm., et Goth. tert. heroas, quod NOTE