Agnoscunt faciem invisam atque immania membra
Turbati subito Eneada. Tum Pandarus ingens
Emicat, et mortis fraternæ fervidus ira
Effatur: Non hæc dotalis regia Amatæ;
Nec muris cohibet patriis media Ardea Turnum.
Castra inimica vides; nulla hinc exire potestas.
Olli subridens sedato pectore Turnus:
Incipe, si qua animo virtus, et consere dextram;
Hic etiam inventum Priamo narrabis Achillem.
Dixerat. Ille rudem nodis et cortice crudo
Intorquet summis adnixus viribus hastam,
Excepere auræ vulnus; Saturnia Juno
Detorsit veniens; portæque infigitur hasta.

735

740

745

agnoscunt vultum inimicum et grandia membra: tum magnus Pandarus exilit, et ardens dolore necis fraternæ exclamat: Non hæc est dotalis aula Amatæ: nec media Ardea claudit Turnum manibus patriis. Cernis castra hostilia: nulla est facultas hinc erumpendi. Turnus subridens illi respondet sedato animo: Incipe, si vis aliqua est animo tuo, et congredere mecum manu: referes Priamo hic etiam repertum fuisse a te Achillem. Dixerat: ille Pandarus, connitens toto robore, vibrat hastam asperam nodis et scabro cortice. Aer excepit ictum: Juno filia Saturni deflexit eum venientem, et hasta inhæret porta. Tu vero non evitabis hæc arma, quæ

mittat), vel mittunt pro se mittunt, mittuntur. cf. ad Æn. 11, 207. Atqui hoc durum est h. 1. vel maxime. mittit alii habent editi et scripti etiam Pier. et bini Goth., item Jul. Sab., sicque Medic. mittet, et a m. sec. mittit. Atqui et durum et languidum est, ut mittit ad Turnum referatur. Suspicor olim fuisse clypeosque pro clypeusque, quod non intellectum corruptelam intulit, cum scriptum esset: clypeusque micantia fulmina mittit; hoc tandem poëta dignum. clypeusque m. f. mittunt Dorvill. In Gud. clypeique m. f. mittunt. Pierson ap. Herm. Arnzen. Epist. crit. p. 76 clypeum neutro dictum ex v. 709 huc quoque vocat. nullo cum fructu. Tandem qu. Moret. cum Zulich. nutant, Montalb. vitant, saltem deb. vibrant.--735. Æneada subito turbati Parrhas. cum tres ap. Heins. et Burm.-738. Non m. Parrhas. prohibet Sprot.-739. vide Goth. tert. nulli sec. Hamb. nulla huic sec. Menag. non hinc Bigot.—741. animi virtus Rom.-742. Hinc Zulich. invictum P. Goth. tert., felici lapsu.-743. et c. nudo sec. Hamb.-745. Exc. auræ: vulnus veniens junxerat Servius seu quis alius; et sic vultus-veniens duo Burm.-746. Detorsit juveni pro div.

NOTE

737 Dotalis regia Amata] Laurentum, urbs regia Latini: cujus uxor Amata, Turno favens, Laviniam ipsi regnumque in dotem tradere conabatur, Æn. vII. 56. De Ardea, Rutulorum et Turni urbe regia, Æn. vii.

372. 410.

742 Priamo narrabis Achillem] Turnum; qui tam sit infestus Trojanis, quam olim Achilles fuit. De Achille, Æn. 1. 103. Æn. 1. 321. De Priamo, Æn. 11. 506. De Junone Saturni filia, En. 1. 27.

At non hoc telum, mea quod vi dextera versat,
Effugies: neque enim is teli nec vulneris auctor.
Sic ait, et sublatum alte consurgit in ensem,
Et mediam ferro gemina inter tempora frontem
Dividit, impubesque immani vulnere malas.
Fit sonus: ingenti concussa est pondere tellus.
Collapsos artus atque arma cruenta cerebro
Sternit humi moriens; atque illi partibus æquis
Huc caput atque illuc humero ex utroque pependit.
Diffugiunt versi trepida formidine Troës.

750

755

Et, si continuo victorem ea cura subisset,

Rumpere claustra manu sociosque immittere portis;
Ultimus ille dies bello gentique fuisset.

Sed furor ardentem cædisque insana cupido

760

Egit in adversos.

Principio Phalerim et, succiso poplite, Gygen

mea dextra rotat cum robore: nam non est idem auctor armorum et ictus. Sic dixit Turnus, et erigit se in gladium alte eductum: et dissecat ferro mediam frontem Pandari horrendo vulnere, inter utraque tempora et genas imberbes. Fit sonitus, terra quassata est magno illo pondere: trahit moriens in terra membra deficientia et arma sanguinolenta: et caput scissum in partes æquales pependit illi hine atque hinc ex utroque humero. Trojani fugiunt dispulsi tumultuoso metu: et si illa cogitatio succurrisset statim victori Turno, frangere manu obices et excipere socios portis, dies ille fuisset supremus bello et populo Trojano: sed ira et immoderata cupiditas stragis impulit inflammatum Turnum adversus oppositos hostes. Primo interficit Phalarim, et Gygen poplite ejus subsecto: deinde intorquet in dorsum fu

lect. pr. Hamb. terræque i. Parrhas. infingitur Franc.-747. vi quod Goth. sec. quod vix alter Hamb. librat Medic. Pierii, Gud. Moret. tert. Ven. et Reg. torquet Moret.-748. neque enim es pars Pier. et Heins. cum Mediol. et Goth, sec. es tele Rom. his telis Schol. Statii ap. Heins. his t. et v. ed. Ven. actor Goth. tert. Jo. Schrader. locum pro desperato habebat. Sensus tamen planus: v. Notam.-750. media inter nonnulli Pier. et Leid. cum Goth, sec. et tert.-751. que abest qu. Moret. i. pondere Menag. alt.-753. Collap sosque sec. Moret. arcus Exc. Burm.-754. Ante Heins. illi in p., quod, l'ier. et suos secutus, ejecit.--756. Defugiunt, Deffugiunt, duo Burm.-757. ea c. fuisset Zulich. v. ad lib. vIII, 396. Totus versus exciderat Goth. tert. hoc loco et erat insertus post vs. 759.-758. Ortuinus, Burmanno monente, malebat admittere. Goth. tert. porta.-760. infanda c. aliquot Pier. et Heins. cum Goth. sec. et tert. immensa Gud. pro div. lect.—762. Phalerim recepit Heins., nam sic fere codd. habere vel Falerim. Vulgg. Falarim, quod tamen analogiam sermonis habet. Priscian. lib. v11 Fabarim, ut a fluvio Sabinorum nomen habeat; sed in Trojanum hominem non cadit. Alii: Falarin, Falorim.

NOTÆ

747 Telum] Pro ense, ut jam alibi notavimus, Æn. v. 438.

Excipit; hinc raptas fugientibus ingerit hastas
In tergus: Juno vires animumque ministrat.
Addit Halym comitem, et confixa Phegea parma;
Ignaros deinde in muris Martemque cientes

765

Alcandrumque Haliumque Noëmonaque Prytanimque;
Lyncea tendentem contra, sociosque vocantem,
Vibranti gladio connixus ab aggere dexter
Occupat: huic uno dejectum cominus ictu
Cum galea longe jacuit caput. Inde ferarum
Vastatorem Amycum, quo non felicior alter
Ungere tela manu, ferrumque armare veneno;

770

gientium hastas ereptas his occisis: Juno sufficit ipsi robur et animum. Adjicit is socium Halyn, et Phegeum perforato ejus scuto: postea super muris inscios ingressus sui et agitantes pugnam, Alcandrum, et Halium, et Noëmona, et Prytanim. Connitens a dextera parte aggeris intercipit fulgenti ense Lynceum incurrentem ex adverso et appellantem socios; caput cominus excisum uno ictu procul concidit illi cum casside: deinde interficit Amycum venatorem ferarum, quo nullus alter erat solertior illinere manu spicula et imbuere ferrum veneno: et Cly

con

Tum Gygem, Cygen.-763. hic pr. Hamb. huic Ven. in raptas Rom. E. arreptas Goth. sec. Idem fere versus inf. xII, 330.—764. In tergus Heins. e Rom. et Carisio. At vulgo: In tergum. vid. Heins. Integrum Franc, et Serv. ad Æn. 1, 215.-765. Halyn, Halin, Halim, Alim, Alym in codd. Halym Heins. e vetustioribus. Idem confixa tuetur contra Pierium, qui probabat confixum, quod ant. edd., in his Åld. pr., habent, et Medic. a in. sec. fexum Parrhas. et fixa Dorvill. confixa primum exaratum deprehendo in Ald. tert. 1514, adeoque per Naugerium.--766. M. ruentes Sprot.-767. Totus versus ex Homero conversus Iliad. E. 678, sed sine depravationibus, quas in Virgilii codicibus ap. Burm. videas. Scilicet omnino Latini librarii multo imperitiores fuere quam Græci. Porro idem versus in Ovid. Met. XII, 258 occurrit: quo eum relegandum esse censebat Jac. Bryant: eo tamen vix h. 1. carere possumus. v. Not.-768. Lycea, Lingea, Ligea, Lygea, Licea, scripti apud Burm. Lyngea, Sigea, Goth.-769. dextra aliquot ap. Burm. dextram Goth. tert.-770. hinc uno Zulich. et Bigot., nec male. hic Franc. huic Juno Dorvill. huic unum Goth. pr. conjectum sec. Moret. dejecto Goth. tert. concius idem: putabis eum legisse concitus? sed stipes fuit librarius. Silius XIII, 246 Assequitur planta; dejectum protinus ense Cum galea longe jacuit caput. --772. felicius quatuor ap. Burmann. fallacior Goth. tert.-773. Stringere Schol. Statii apud Heins. Fugere idem Goth. tert. Hic dicat aliquis, qui tales delicias sectatur, fuisse scriptum Fingere. Illud vero mireris, Julium Sab. in suo habuisse Urguere, idque defendere, ut sit dictum ut fulguere.—

NOTE

769 Connixus ab aggere dexter] Cum contra tenderet Lynceus, Turnus sinistro latere innixus aggeri, dextra manu in dextrum quoque Lyncei

latus incurrit. De aggere, supra 142. 773 Ungere tela, &c.] Medicatis et venenatis herbis, barbarico more.

Et Clytium Æoliden, et amicum Crethea Musis;
Crethea Musarum comitem, cui carmina semper
Et citharæ cordi, numerosque intendere nervis ;
Semper equos, atque arma virum, pugnasque canebat.
Tandem ductores, audita cæde suorum,
Conveniunt Teucri, Mnestheus acerque Serestus;
Palantesque vident socios, hostemque receptum.

Et Mnestheus: Quo deinde fugam, quo tenditis? inquit.
Quos alios muros, quæ jam ultra moenia habetis?
Unus homo, et vestris, o cives, undique septus
Aggeribus, tantas strages impune per urbem
Ediderit? juvenum primos tot miserit Orco ?
Non infelicis patriæ, veterumque Deorum,
Et magni Æneæ segnes miseretque pudetque?
Talibus accensi firmantur, et agmine denso
Consistunt. Turnus paulatim excedere pugna,

775

780

785

tium Æoli filium, et Creteum carum Musis, Creteum socium Musarum, cui semper cantus et lyræ erant curæ, et sonos edere chordis: semper cantabat equos, et bella hominum, et certamina. Denique duces Trojani cognita strage suorum congregantur, Mnestheus, et fortis Serestus: et cernunt socios vagos, et hostem admissum. Et Mnestheus clamat: Quo, quo dirigitis fugam ultra? quos jam habetis muros alios, quæ præterea munimenta? vir unus, clausus undique vestris aggeribus, o cives, fecerit per urbem tantas cædes absque ultione? dejecerit ad Inferos tot principes juvenum? o inertes! nonne pudet et miseret vos patriæ infortunatæ, et antiquorum Deorum, et ingentis Ænea? Talibus verbis inflammati corroborantur, et stant spisso agmine. Turnus incipit sensim recedere e prælio, et accedere ad

774. Clutium, Clycium, Clycion alii, it. Gluttium. dictum Eolide Dorvill.775. Cretea ante Heins. Crathea qu. Moret., sed est Kpn@eús.—776. que abest qu. Moret. incendere Hugen.-777. Vix Virgilius secundis curis hunc versum loco relicturus fuisset. Etsi emollias jungendo: cordi erat, et canebat. -778. a. voce Zulich. a m. pr.-780. Pallentesq. Menag. pr.-781. Tunc M. Goth. tert. Quo inde f. Reg. Heinsius eleganter jungi putabat : quo deinde fugam? cui bono fugam? Sed hoc vix placere potest præ vulgato: quo deinde, ulterius, fugam, quo tenditis? Ven. et Montalb. fuga. Monuit tamen ipse Heins. tendere fugam dictum esse, nt, tendere iter, gressum, cursum.--782. quæve ultra Gad. et alter Mentel. Parrhas. et Franc. quæ ultra jam Exc. Burm. quæve altera mania sec. Moret.-783. nostris Ven. e nostris Lutat. ad Stat. 11 Theb. 620. cives o vestris Montalb.-784. tanti Goth. tert. —785. primo juvenum Goth. pr. tot dederit tert.-786. Nonne Medic. a m. Deorum vel malorum Gud. At Ms. Coll. Jesu elegantissime veterumque parentum: quod Wakefieldum prætulisse haud miror. Est enim hoc solenne, at Æn. v, 39.-788. in agmine pr. Hamburg.-789. e. pugnæ Rom. Montalb.

sec.

NOTE

785 Orco] Inferorum Deo, Ge. 1. 277,

Et fluvium petere, ac partem, quæ cingitur amni.
Acrius hoc Teucri clamore incumbere magno,
Et glomerare manum: ceu sævum turba leonem
Cum telis premit infensis; at territus ille,

790

Asper, acerba tuens, retro redit; et neque terga
Ira dare aut virtus patitur, nec tendere contra,
Ille quidem hoc cupiens, potis est per tela virosque.
Haud aliter retro dubius vestigia Turnus

795

Improperata refert, et mens exæstuat ira.

Quinetiam bis tum medios invaserat hostes;
Bis confusa fuga per muros agmina vertit.
Sed manus e castris propere coit omnis in unum.
Nec contra vires audet Saturnia Juno

Sufficere; aëriam coelo nam Jupiter Irim

800

flumen et ad partem murorum quæ clauditur flumine. Trojani pergunt eo ardentius incurrere magno clamore, et cogi in turbam. Veluti cum turba aliqua urget jaculis infestis immanem leonem: ille autem turbatus, iratus, torve aspiciens, cedit retro: nec tamen furor aut virtus sinit eum obvertere terga; nec ille valet, propter multitudinem armorum et hominum, contra ruere, licet id cupiat. Non aliter Turnus anceps retro figit gressus absque festinatione, et animus exardescit furore. Immo etiam bis jam irruperat in hostes medios, bis verterat in fugam per muros turmas in se conversas. Sed omnis exercitus festinanter congregatur e castris in unum: nec Juno filia Saturni audet suppeditare Turno robur adversus eos: nam

et tres recentiores Burmanni cum Goth. tert.-790. quæ c. unda Rom. et alii Pier., idem Medic. et ceteri vetustiores Heinsii, etiam Jul. Sabinus; nec amni, quod Naugerius Ald. tert. intulit, nisi in recentioribus fere, etiam Goth. tert., et habet interpretamenti speciem. Prætulit tamen Heinsius nt elegantius, nec immerito; quæri modo potest, an Maro id, quod elegantius esset, ubique maluerit.-791. hic Moret. qu. insistere Dorvill.-792. ceu Panum conj. Schrader, e XII, 4.-793. ac Franc. adterritus Reg.-794. retro dedit Montalb. et Ven. at neque Bigot. ac Goth. tert.-795. ac v. Zulich. et pr. Hamb. et Dorvill. neque t. Rom.-796. Ille equidem Franc. per tela per hostes Ven. Ceterum non video, cur interpunctione tam duram orationem efficere placeat, Ille, quidem hoc c., nec retinere id, quod se offert : nec t. contra Ille quidem, hoc cupiens (h. quamvis cupiens), potis est etc., aut id, quod supra posuimus.-799. cum Ven. tum bis pr. Hamb. in medios Franc. invaserat Leid.-800. confusa Heins. reposuit; sic enim omnes ejus codd., uno alterove recentis notæ exceptis. Ita tamen jam ed. Ald. pr. et sec. Verum mox Ald. tert. Naugerio correctore in edd. intulit conversa. Recte vero Heins. monet, putidum esse conversa a. vertit. In Goth. sec. confusa, tert. confisa, pr. conversa.-802. audet Saturnia Turno Goth. tert., audiendus ille, si auctoritatem haberet.-803. in cælo Hamb. sec. jam quidam apud Serv. ad v En, 606, Irin et v. 804 Dimisit vel Dimittit Franc. misit aliquot

NOTÆ

796 Potis est] De hac voce, Æn. 111. 671. De Įride, Æn. iv. 700.