Gloria delectos Latio et Laurentibus agris.
Est et Volscorum egregia de gente Camilla,
Agmen agens equitum, et florentes ære catervas.
Quod si me solum Teucri in certamina poscunt,
Idque placet, tantumque bonis communibus obsto;
Non adeo has exosa manus Victoria fugit,
Ut tanta quicquam pro spe tentare recusem.
Ibo animis contra; vel magnum præstet Achillem,
Factaque Vulcani manibus paria induat arma
Ille licet. Vobis animam hanc soceroque Latino
Turnus ego, haud ulli veterum virtute secundus,
Devovi. Solum Æneas vocat. Et, vocet, oro.
Nec Drances potius, sive est hæc ira Deorum,

435

440

comitabitur congregatos e Latio et campis Laurentibus. Est etiam Camilla, ex illustri gente Volscorum, ducens agmen equitum et turmas fulgentes are. Quod si Trojani me vocant unum ad pugnam, et id vobis videtur, et tantum noceo publicæ utilitati: victoria non adeo fugit aversata meas istas manus, ut abnuam audere quicquam pro spe tanta. Ibo virtute mea adversus Æneam: quamvis ille præ se ferret magnum ipsum Achillem, et haberet arma paria Achilleis, fabricata manibus Vulcani. Ego Turnus, nemine majorum inferior virtute, devoveo hanc vitam vobis et Latino socero. Eneas me poscit unum? et vero precor, ut poscat me unum : potius quam ut Drances morte pereat mecum, si talis est ira Deorum ut pereamus;

431. delectus Parrhas. dejectos Gud. a m. sec. cum aliquot aliis Heinsii, ut ad Trojanos referatur. In Mediceo versum hunc postponi sequenti notat Burm., quod apud Fogginium non ita se habet.-433. et deest Dorvill. De toto versu dubito an huc translatus sit ex lib. vII, 804.-434. Quo si Rom. Quos si Hugen. me Teucri solum in Pierianis aliquot. in certamine Mentel. pr. et Franc. vid. sup. v. 221.-439. patria i. arma, duo Burm.-440. Illa licet pr. Moret. Irel. Parrhas. libet Bigot.-442. Devoveo vett. edd. et deinceps vulgatæ. Devovi Heins, e Pier. et suis omnibus. Devivo Rom. Æneas solum alter Hamb. Solum Æneas vocat? cum interrogatione Ge. Fabric, nec male. Ut nunc est, supple Devovi, si Æneas vocat. -443. sive hæc est Franc. et Goth. tert.

NOTE

433 Florentes are catervas] Fulgentes: metaphora, de qua Ge. 11. 6.

437 Tanta pro spe] Vel victoriæ; vel Laviniæ; vel landis inde colligendæ, quod solus privato periculo communem salutem pepererim.

439 Vulcani manibus] Et habebat quidem Æneas, quod ignorabat Turnus, arma Veneris rogatu a Vulcano fabricata, Æn. VIII, 370. Quemadmo

orat Hugen. omen sec. Rottend. cura d. Montalb.-445. Olli inter

dum Achilles arma item rogatu Thetidis ab eodem obtinuerat, apud Homerum, Iliad. XVIII. 369.

443 Nec Drances potius, &c.] Invitavit Drancem ut secum in hostes irrueret, socius laudis et periculi, 389. Nunc orationem quasi retractans ait: Eneas me solum vocat: et vero id opto, potius quam ut Drances aut laudis aut periculi mei particeps sit.

Morte luat; sive est virtus et gloria, tollat.
Illi hæc inter se dubiis de rebus agebant
Certantes; castra Æneas aciemque movebat.
Nuntius ingenti per regia tecta tumultu
Ecce ruit, magnisque urbem terroribus implet:
Instructos acie Tiberino a flumine Teucros
Tyrrhenamque manum totis descendere campis.
Extemplo turbati animi, concussaque vulgi
Pectora, et arrectæ stimulis haud mollibus iræ.

445

450

Arma manu trepidi poscunt; fremit arma juventus;

Flent mosti mussantque patres. Hic undique clamor
Dissensu vario magnus se tollit in auras:

Haud secus, atque alto in luco cum forte catervæ
Consedere avium, piscosove amne Padusæ

455

aut referat gloriam, si virtus aut gloria est hic consequenda. Illi rixantes disserebant hæc inter se de rebus ambiguis: Æneas morebat loco castra et exercitum. Ecce nuntius currit magno tumultu per domum regiam, et replet urbem magno metu, dicens: Trojanos ordinates in aciem, et exercitum Etruscum descendere e fluvio Tybri per tota arva. Statim turbatæ sunt mentes, et commota pectora plebis, et furor excitatus non levibus stimulis. Tumultuantes corripiunt arma manibus, juventus fremens flagitat bellum, patres plorant querunturque tristes: tum ingens clamor effert se undique in aërem cum multiplici discordia. Non aliter ac cum forte turmæ avium sederunt in profunda sylva; aut cum rauci cycni emittunt cantus in

sese d. ed. pr. Burm. variis Parrhas. dubiis dum rebus conj. Burm.-446. acieque Ven. movebant Dorvill. vocabat pro var. lect. Oudart.-447. per r. castra sec. Moret.-448. que abest Oblongo et Parrhas. inplent Hugen.449. aciem Voss., ut instructos aciem græcismo dictum sit. a abest Medic. a m. pr.-450. decedere Hugen.-451. turbati animo Rom. confusaque Parrhas. -452. non, pro, haud Bigot. et Goth. tert. aures Montalb.-453. manu Heins. e scriptis non tam reposuit, est enim communis edd. lectio, quam potius vitium, puto, editionis Dan. Heinsii expulit, in qua est manus. Idem conj. manus trepida, Voss. alter metu tr.-454. Hinc v. plures Heins. Sic Dorvill. Tunc Goth. sec.-455. Dissessu tert. Rottend. magnus vario vett. edd. ap. Pier., idque revocavit Cuningham. e Ms. Bersmanni. ad auras Medic.-456. in abest Goth. tert. et Exc. Burm. cum fronte alter Hamb.-457. Considere Hugen. et tert. Mentel. cum Reg. amni Parrhas. piscosoque plures ap.

NOTE

449 Tiberino, &c.] Æn. viii. 330. Teucros, Æn. 1. 239. Tyrrhenam, Æn. VIII. 479. Mussant, obmurmurant, supra 345.

457 Amne Padusa] Padus, maximum Italiæ flumen, de quo Ge. 1. 482.

ostiis quidem septem in Mare Adri aticum defertur, sed duobus antiquissimis: quorum septentrionale dicitur Volanu, hodie il Po di Volana; meridionale, Paduse, hodie il Po d'Argenta. Vocat stagna, propter diffusas

Dant sonitum rauci per stagna loquacia cycni.
Immo, ait, o cives, arrepto tempore, Turnus,
Cogite concilium, et pacem laudate sedentes:
Illi armis in regna ruant. Nec plura locutus
Corripuit sese et tectis citus extulit altis.

Tu, Voluse, armari Volscorum edice maniplis;

Duc, ait, et Rutulos. Equitem, Messapus, in armis,
Et cum fratre Coras, latis diffundite campis.
Pars aditus urbis firment, turresque capessant:

460

465

piscoso fluvio Padusæ, inter aquas garrulas. Nempe, o cires, inquit Turnus, arrepta occasione, convocate concilium, et otiosi prædicate pacem: dum illi irrumpunt" in regnum armati. Nec plura effatus, proripuit se, et celer exportarit se ex alta domo. Tu, ait, o Voluse, significa turmis Volscorum ut armentur: duc etiam Rutulos: Messape, et Coras cum fratre, explicate per agros equites in armis. Pars defendant ingressus urbis, et occupent turres : reliqua multitudo ferat arma mecum,

Burm. piscosave Ondart.-458. nivei Moret. qu. et Vratisl. loquacia firmant vetustissimi Rom. Medic. et al. loquencia vel loquentia pars codd. Pier. et Goth. tert., sicque codd. Servii ad Ecl. vIII, 22, quæ varietas et alibi occurrit. liquentia Bigot. et ed. Ven. apud Burm. cum Dorvill. liquacia pr. Moret., quo apparet, omnia hæc esse a librariorum stupore profecta. conf. sup. ad 1x, 679. Interpolatum est in aliis stagna sonantia ap. Pier. et in Sprot.-459. o juvenes Schol. Statii lib. vII Theb. 612. arrecto Goth. tert.-460. et deest qu. Moret. sequentes Bigot.-461. ad tecta ed. pr. Burm. et Goth, sec. in tecta Schol. Statii VII Theb. 612. ruant e libb. suis et Pier. prætulit Heins., pro vulgato ruunt, quod et ipsum suam vim habebat.-463. Tum ed. Ven. ap. Burmann. Volsce eadem, cum Dorvill. et ed. Mediol. Fuit Valeriæ gentis familia Valesorum. dice alter Hamb. maniplos Gud, a m. pr.-464. Duxit ait Ven. et Goth. tert. Dixerat Bigot. Tum Equitem e Medic. et aliis egregie restituit et defendit Heins. Agnoscit et Servius. Vulgg. secundum Romianum equites, et plerumque junctim: Rutulos equites.--465. Corax Goth. pr. Latiis Erf., nec ipsum male. effundite Franc.-466. firmant pr. Hamb. et NOTÆ

paludis in morem circa ostia Padi, et variis fossis confluentes aquas. Amne Paduse; ut urbem Patavi, Æn. 1. 251.

463 Maniplis] Manipulus erat certus militum numerus, qui sub eodem signo pugnabat. Erat Romuli tempore militum centuria; postea duas centurias cepit. Sic dicitur, ex Varrone, quia minima manus sive turba militum erat: ex Vegetio, quia junctis manibus, id est, simul pugnabant: melius ex Ovidio, Aurelio Victore, Donato, &c. quia pro signis et aquilis, Romuli tempore, habuerunt fasciculos fœni, pertica suspensos: fasciculi

Cetera, qua jusso, mecum manus inferat arma..
Ilicet in muros tota discurritur urbe.

Concilium ipse pater et magna incepta Latinus
Deserit, ac tristi turbatus tempore differt;
Multaque se incusat, qui non acceperit ultro
Dardanium Æneam, generumque asciverit urbi.
Præfodiunt alii portas, aut saxa sudesque
Subvectant. Bello dat signum rauca cruentum
Buccina. Tum muros varia cinxere corona
Matronæ puerique; vocat labor ultimus omnes.
Necnon ad templum summasque ad Palladis arces
Subvehitur magna matrum regina caterva,

470

475

qua parte jussero. Confestim ex urbe tota curritur ad muros. Ipse pater Latinus abrumpit concilium et magna exorsa, et turbutus luctuoso tempore, differt ea in aliud; et accusat se plurimum, quod non ultro admiserit et urbi adoptaverit generum, Trojanum Æneam. Alii faciunt fossas ante portas, aut supponunt stipites et saxa: rauca tuba dat signum sanguineum ad pugnam. Tunc matronæ et pueri circumdederunt muros multiplici cœtu: extrema necessitas invitat omnes. Regina quoque cum ingenti comitatu matrum vehitur ad templum et supremam arcem Pal

Ven., qui et capessunt habet. firmet aliquot Heins., inter quos a m. pr. Gud., qui idem cum Erf. capessat, hoc quidem cum Medic., qui idem a m. sec. firmet habet.-467. qui Bigot. qua jubeo Vratisl. et Goth. sec., male. vid. Not.469. Consilium Reg., sic et alii hic et sup. 460. pater ipse Medic. a m. pr. pr. Moret. et Goth. tert. magnum Medic. a m. pr.--470. tr. t. pectore vett. edd. Mutavit, puto, primus Naugerius in ed. Ald. tert., ut sit tempore, hocque codd. consensus firmat.-471. quod non Gud. Ven. Mentel. pr. a m. pr. Exc. Burm. quod non deceperit Erf. acceperat Bigot.-472. generumque asciverit urbi. Sic constanter legitur et distinguitur. Erit adeo urbi, in urbis ac regni utilitatem. Parum commode. Suspicor fuisse qui non acceperit ultro Dardanium Æneam generumque asciverit: urbis Præfodiunt alii portas. Sic utique lenior procedit oratio. 473. Perfodiunt tres ap. Burm. ac s. Goth. tert.-474. Subjiciunt lect. varians vett. edd. ascripta, quam Catrous recepit: scilicet deterius pro exquisitiore. Bello signum dat Moret. qu.-475. Tunc ante Heins. vulgg. —476. labor vocat Parrhas., sicque Cuningham. edidit.-477. Nec non et Leid. magnasque ad ed. pr. Burm.-478. corona tert. Goth., sed caterva in marg.—

NOTE

467 Jusso] Jussero. Sic frequenter in duodecim tabulis, apud Cicer. de legibus, &c. præcepsis, pro præceperis: rupsis, pro ruperis : rapsis, pro rapueris. Sic faxo, pro fecero; faxim, pro fecerim. Turnebus l. xv. c. 15.

ventrix dicitur arcium: Ecl. 11. 61. 'Pallas quas condidit arces Ipsa colat.' Dona ferunt ipsi, peplum, Æn. 1. 484. Cultum vero Palladis reliquorumque Deorum Laurentes a Græcis acceperant, qui frequentes consederant in meridionali Italiæ parte, quæ inde diu magna Græcia dicta est. Virg. 4 L

477 Palladis arces] Templa Palladis vulgo in arcibus, quia Pallas inDelph. et Var. Clas.

Dona ferens: juxtaque comes Lavinia virgo,
Causa mali tanti, oculos dejecta decoros.
Succedunt matres, et templum thure vaporant;
Et moestas alto fundunt de limine voces:
Armipotens, præses belli, Tritonia virgo,
Frange manu telum Phrygii prædonis, et ipsum
Pronum sterne solo, portisque effunde sub altis.
Cingitur ipse furens certatim in prælia Turnus.
Jamque adeo Rutulum thoraca indutus aënis
Horrebat squamis, surasque incluserat auro;
Tempora nudus adhuc; laterique accinxerat ensem;

480

485

ladis, portans munera: et prope comes est Lavinia puella, causa tantæ calamitatis, et submittens formosos oculos. Matres sequuntur, et implent templum vapore thuris, et e porta sublimi emittunt voces luctuosas: O virgo Tritonia, potens in armis, præsidens bello, rumpe tua manu arma Trojani prædatoris, et dejice illum humi præcipitem, et disturba sub altis portis. Turnus ipse ardens armatur ad pugnám: et jam armatus secundum loricam Rutulam erat asper squamis æreis, et texerat auro tibias, adhuc detectus secundum caput; et alligaverat gladium lateri;

480. Causa mali tanti atque oculos vett. edd. et, quamvis Pierius ejiciendum td atque monuerat, etiam seqq. vulgg. Itaque Heinsius expulit secundum codd. Hiatum, quem toties librarii ferre nequivere, explevere Montalb. et Parrhas. tantique. Majorem dubitationem facit, quod in Rom. erat: Caussa malis tantis: sic Donatus et pars codd. Heins. cum Regio et Goth. tert., nec vero aliter fuit in libro, unde Mediceus descriptus erat, nam in hoc a pr. m. fuerat : mali tantis. Itaque rationes potiores conspirant in hoc, scriptum a Marone fuisse: Causa malis tantis oculos d, Tandem Cuningham. emendabat Tanti causa mali. Sed poëtam dedecet semper eosdem numeros sectari. oculis d. decoris sec. Rottend, oculos d. decores alt. Voss.-481. tura Mentel. pr.— 482. de pectore aliquot Pier. et Heins. cum Goth. tert. de limine etiam Serv. agnoscit. Sed vid. Not.-483. belli præses ordo in vulgg. ante Heins., quem revocavit Cuningham.; adeo difficile est quicquam in bis probare, quod nou alius improbet factum. præsens nonnulli, etiam apud Serv., sicque Medic., sed a sec. m., cum aliis Heins. et ed. pr. et Saturnia v. Parrhas. a m. sec.— 484. Fr. m. templum Goth. tert.-485. Sterne solo pronum Parrhas. et portis ed. pr. Burm. portisque vel pontisque Leid. sub ipsis ap. Macrob. v Sat. 3, sicque a m. sec. pr. Hamb.-486. in aberat Gud. in funera pr. Hamb. a m. pr.-487. rutilum thoraca Macrob. v, 20. vi, 7 et Gellius 11, 6 agnoscunt, et sic Romanus, duo Rottend. et Hamb. alter. Sed alterum doctius. inductus ap. Pier, codd, quod cum voc. rutilum prætulit Wakef. quia et alibi occurrit inducere pro induere, sup. v, 379, VIII, 457 et rutilantia arma sup. VIII, 529 et ap. Ta

NOTE

483 Armipotens Tritonia] Palladis nomen, Æn. II. 171. Præses autem fuit urbium, artium, belli, &c. De Phrygia, ubi Troas, Æn. 1. 385.

488 Squamis, suras] De squamis loricæ corio superadditis, Æn. 11. 467. Sura, pars est tibiæ carnosa, quæ cum toto crure ocreis vestitur,