Fulgebatque alta decurrens aureus arce;
Exultatque animis, et spe jam præcipit hostem.
Qualis, ubi abruptis fugit præsepia vinclis,
Tandem liber, equus, campoque potitus aperto,
Aut ille in pastus armentaque tendit equarum,
Aut, assuetus aquæ perfundi flumine noto,
Emicat, arrectisque fremit cervicibus alte
Luxurians; luduntque jubæ per colla, per armos.
Obvia cui, Volscorum acie comitante, Camilla

490

495

Occurrit, portisque ab equo regina sub ipsis
Desiluit; quam tota cohors imitata relictis
Ad terram defluxit equis; tum talia fatur:
Turne, sui merito si qua est fiducia forti,
Audeo, et Æneadum promitto occurrere turmæ,
Solaque Tyrrhenos equites ire obvia contra.
Me sine prima manu tentare pericula belli:

500

505

et splendebat aureus exiliens e summa arce; et gestit animo, et spe jam præoccupat hostem. Qualis equus postquam ruptis retinaculis fugit stabula, demum liber et fruens patente campo; ille aut vadit ad pascua et greges equarum; aut solitus lavari noto fluvio aquæ exilit, et collo alte erecto petulans fremit, et crines errant per collum et per humeros. Cui Camilla, sequente turma Volscorum, obvia occurrit, et regina descendit ex equo sub ipsis portis; quam tota turma imitans, descendit ad terram relictis equis; deinde Camilla dicit ista: Turne, si animus generosus habet jure aliquam in se confidentiam, audeo et polliceor obstare exercitui Trojanorum, et sola procedere obvia adversus equites Etruscos. Permitte me experiri manu prima discrimina pugnæ: tu pedes mane ad muros, et tuere urbem. Turnus respondet ad

citum Hist. v, 13.-490. aureus. Si tamen thoracem æreum indutus fuit, ut v. 487 dixerat, nunc non aureus sed areus fulgere debuit. Tum displicet in his verss. quinque quinquies repetita copula que.-491. Deficit versus Goth. sec. Vellem majoris esset auctoritatis codex! præripit Vratisl. conf. sup. lib. x, 277 et sæpe al.-492. adruptis Reg.-493. pratoque Dorvill. potitur aliquot Pier., quod non præferam cum Catræo. ab alto Goth. tert. a m. pr.-494. impastus aliquot apud Burm.-495. equæ Bigot. profundi Ven. A. toto Zulich. a m. pr. et ed. pr. Burm. nando pr. Hamb.-496. cervicibus altis sec. Rottend. altum malebat Cuninghamus: scilicet ut poëta nihil variet; semper idem sequatur!-497. luduntque comæ Oudart.-498. cui grege Volscorum Sprot.500. Dissiluit aliquot codd. et ed. pr. Burm.-501. deflexit alter Hamb.502. sui meriti Goth. tert. audacia Ven.-503. et deest Gud. pr. Mentel. et sec. Moret. turbæ Bigot. et Goth. tert. turmis Rom. et Donatus.-505. ten

NOTE

498 Volscorum acie] Qui jam vocati a Turno per Volusum fuerant, 463. De Camilla, eorum duce, infra 535.

De Volscis, En. vII. 803. De Tyrrhenis, Æneæ sociis, Æn. v111. 479.

Tu pedes ad muros subsiste, et moenia serva.
Turnus ad hæc, oculos horrenda in virgine fixus:
O decus Italiæ, virgo, quas dicere grates,

Quasve referre parem? sed nunc, est omnia quando
Iste animus supra, mecum partire laborem.
Eneas, ut fama fidem missique reportant
Exploratores, equitum levia improbus arma
Præmisit, quaterent campos: ipse ardua montis
Per deserta jugo superans adventat ad urbem.
Furta paro belli convexo in tramite sylvæ,
Ut bivias armato obsidam milite fauces.
Tu Tyrrhenum equitem collatis excipe signis;
Tecum acer Messapus erit, turmæque Latinæ,

510

515

ista, hærens oculis in terribili puella: O virgo, gloria Italiæ, quas conabor dicere, quas referre tibi gratias? sed jam, quandoquidem animus ille tuus est supra omnia pericula, divide mecum periculum. Ut fama et missi observatores faciunt fidem, Eneas callidus præmisit equites levis armaturæ, qui vastarent agros: ipse, accele rans per deserta alta montis superato jugo, accedit ad urbem. Meditor insidias belli, in curva semita sylvæ, ut occupem militibus armatis angustias bifidas. Tu, signis conjunctis, occurre equitatui Etrusco. Messapus ardens erit tecum, et cater

tare spicula Goth.-506. obsiste Hugen.-507. horrenda virgine Medic. a m. pr., idem a m. pr. fixis, etsi oculos præcesserat. oculos fixos pr. Voss. et pr. Moret. cum Hugen., unde Heins. conj. oculis...fixis. Sed præstat recepta lectio, oculos fixus, et errorum causæ satis patent. fixit editio, qua Pier. utebatur: h. e. Ald. pr. vel alia, quæ inde fluxit, sicque Sprot. et pr. Hamb. pro var, lect. fixus emendatum a Nangerio Ald. tert.-508. grates Rom.-509. Quasque Ven.-510. Ista volebat Heins. super: at m. (in Foggin. superat) Medic. a m. pr.-514. superans revocatum ab Heins. e Medic. et ceteris præstantioribus; sic et vett. edd. Prima est edit. tert. Ald., in qua receptum video properans, quod Rom. et alii Pieriani exhibebant: sicque Goth. tert. Exquisitius tamen alterum. superas alter Menag, jugum superans alter Hamb., quæ vulgaris, ut inf. v. 906, est structura; sed exquisitior: jugo, superior evadens, superato jugo, conf. sup. ad lib. 11, 207. advenit Oudart. in urbem aliquot Pier., probante Heinsio.-515. belli: hic distinguebat Zulich. contexa Leid.-516. Ut binas Vratisl. armato ut binas ed. pr. Burm. obsidem Leid. et Goth, tert. obsidant Mediol. ed. et Lutat. ad Stat I Theb. 609.517. accipe ed. pr. Burm.-519. Tiburni Heins. invexit, nescio quam bene: NOTE

515 Furta belli, &c.] Insidias: dicitur quippe furtum, quicquid clam fit, Æn. v. 588.

515 Convexo] Concavo, aut saltem curvo, Æn. 1. 314.

517 Tyrrhenum equitem] Qui præmissus erat ab Ænea, per planos

campos.

518 Messapus erit, &c.] Cum equitibus aliquot Etruscis, quorum Jux erat, Æn. vII. 691. Turma Latina, sive Rutula, sub Voluso, supra 464, Tiburni manus, copiæ Tiburtinæ, a Ti-、 burno heroë ac conditore designatą,

Tiburnique manus: ducis et tu concipe curam.
Sic ait, et paribus Messapum in prælia dictis
Hortatur, sociosque duces; et pergit in hostem.
Est curvo anfractu valles, accommoda fraudi
Armorumque dolis; quam densis frondibus atrum
Urget utrimque latus; tenuis quo semita ducit,
Angustæque ferunt fauces aditusque maligni.
Hanc super in speculis summoque in vertice montis
Planities ignota jacet, tutique receptus:
Seu dextra lævaque velis occurrere pugnæ;
Sive instare jugis, et grandia volvere saxa.

520

525

ra Latina, et turmæ Tiburtina: sume tu quoque munus ducis. Sic dixit, et similibus verbis animat Messapum, et duces socios ejus ad pugnam; et ipse vadit in hostem. Est vallis flexu sinuoso, apta fraudibus et insidiis belli; quam nigra latera premunt utrimque spissis foliis: trames parvus ducit illuc, et meatus arcti atque ingressus difficiles ferunt ad eam. Super eam, in speculis et in supremo cacumine montis, sternitur planities incognita et perfugium tutum: sive velis descendere ad pugnam, a dextra et sinistra parte; sive imminere e verticibus, et dejicere vastos

cum idem sup. lib. vII, 671 Tiburti reliquerit, ubi similis varietas occurrebat: quanquam Tiburni et illo loco præferendum arbitror. Addit vir doctiss., Tiburni manus ad Tiburnum fluvium Tibur alluentem esse referendum. ́ ́ An Anienem Tiburnum esse voluit? Tiburnum conditorem Tiburis, Deum vel heroëm indigenam, novimus omnes: vid. sup. Exc. ad vII. Secutus autem est Heinsius vetustiores suos cum Donato: quibus accedebat pars Pier., Mediceus tamen a sec. m. Tiburtique habet, idque Romanus firmat et Servius cum aliis codd.; adde tres Goth. et edd. vett. et Aldd. Tum pars codd. distinguit: T. manus ducis: et tu, male.-521. pergit vel tendit pr. Hamburg. in hostes vel hostis nonnulli.-522. vallis vulgo editum: atque sic codd. pars; et revocavit id Cuninghamus; nec male. valles Heins. recepit e vett. codd., ut Medic. et al., item Rom. et parte Pier. Firmant et Grammatici Probus et Servius. Si verum est, poëtam ita scripsisse, quod valde dubito, non, quod aiunt, ob metri necessitatem, sed antiquitatis studio id fecisse dicendus. Nam valles et vallis, ut vulpes et vulpis, et sic alia. Metro alias in vallis metuendum non erat: cum ultima in cæsuram incidat.-523. d. fr. autem Exc. Burm., non infelici lapsu.-524. utrumque Parrhas. et Goth. tert. quo Heins, e suis vetustioribus et Pier., etiam Serv. pro vulgato qua, quod tamen multo accommodatius: Servio quoque agnitum. quam ed. Junt.-525. fremunt Bigot. f. premunt, inquit Heins. Mox vs. 526 præponebatur huic in Regio.526. in aberat Rom. e speculis Gud. a m. pr. Mentel. pr. et Goth. sec.527. P. inculta Sprot. immota Parrhas. vid. ad Ge. III, 416, quod Burmanno se probabat, ut esset a belli tumultu immunis. recessus plerique Pier., inter quos Rom. et Medic. a m. sec. cum Goth. pr., quod jam Serv. damnavit. recussus ed. Mediol.-528. concurrere aliquot Burm.; sic vero pugna esse debebat. pugnis pr. Hamb. pro var. lect.-529. aut gr. Dorvill. evolvere sec.

NOTE

fratribus ejus Catillo et Cora duci. bus.

522 Valles, accommoda] Servius ait antiquum nominativum sing. esse valles,

Huc juvenis nota fertur regione viarum;
Arripuitque locum, et sylvis insedit iniquis.

Velocem interea superis in sedibus Opim,
Unam ex virginibus sociis sacraque caterva,
Compellabat, et has tristis Latonia voces

530

Ore dabat: Graditur bellum ad crudele Camilla,

535

O virgo, et nostris nequicquam cingitur armis,

Cara mihi ante alias. Neque enim novus iste Dianæ

Venit amor, subitaque animum dulcedine movit.

Pulsus ob invidiam regno viresque superbas

Priverno antiqua Metabus cum excederet urbe,
Infantem, fugiens media inter prælia belli,
Sustulit exilio comitem, matrisque vocavit
Nomine Casmillæ, mutata parte, Camillam.

540

lapides. Juvenis Turnus vadit illuc per spatia itinerum sibi cognita, et occupavit locum, et constitit in locis illis asperis. Interim in cœlestibus sedibus Diana filia Latona alloquebatur Opim, unam e comitibus puellis, et e turba sibi sacra; et ore masto proferebat hæc verba: O virgo, Camilla vadit ad bellum asperum, et frustra tegitur nostris armis, dilecta mihi præ cæteris: nam hic amor non novus contigit mihi Diana, flexitque animum meum improvisa dulcedine. Metabus, ejectus regno per invidiam et ob potentiam ferociorem, cum exiret e veteri urbe Priverno, fugiens per medias pugnas belli, asportavit sociam exilii infantem, et appellavit eam Camillam, de nomine matris Casmilla, mutata parte nominis. Ipse ferens eam ante se

Mentel. involvere Leid. vulnere Rom.-531. Arripiuntque sec. Moret. insidit Hugen. sedit Montalb.-532. Qriv. Opem alter Hamb. Opin apud Macrob. v, 22.-533. sacris sociaque c. Rom. socia sacrisque Hugen. sociis sociaque Goth. sec.-534. tristi Heins. e Rom. et aliis Pier. (quibus adde Goth. pr. et sec.), pro vulgato: tristes, vel tristeis, ut in Aldd. et al. At tristis Medic. et Macrob. v, 22 cum Donato, quod et ipsum Heinsius prætulisse videtur, et nunc revocamus cum Brunckio. Judicium nostrum puta eo niti, quod tristis voces plus gravitatis epicæ habet; alterum tristi ore Ovidii elegantia dignum. Latoida alter Hamb., pro Latoia putat Heins. vel Letoia.--535. ad abest Ven.-537. Nec alii. enim abest binis Burm. et uni Goth. novus deerat Dorvill.-538. subitoque a m. pr. Medic., perperam. vid. Heins. ad 111, 225. subitique Montalb. At pro que malim ve: subitave; nec novus amor est nec subitus.-540. Privernum Serv. ad VIII, 803. Ita et urbem legendum, quod in Exc. Burm. erat.-542. vocari Parrhas. locavit Gud.- 543. Scamilla editum Pierius memorat: sc. in Ald. pr. At Casmillæ editum in NOTE

534 Latonia] Diana, Latonæ filia, Eel. III. 67.

539 Ob invidiam] Vel subditorum in se; vel suam, ut explicuimus de Mezentio, Æn. x. 852

540 Priverno, &c.] Privernum, urbs Volscorum, circa Pomptinas paludes

et Amazenum fluvium, paucis aliquot leucis a mari distans: ejus ruinæ hodie visuntur juxta oppidum Piperno. Amasenus, hodie est Toppia, Æn. vii. 794. in extrema Nota. De Volscis, ibidem, et 803.

Ipse, sinu præ se portans, juga longa petebat
Solorum nemorum; tela undique sæva premebant,
Et circumfuso volitabant milite Volsci.

545

Ecce, fugæ medio, summis Amasenus abundans
Spumabat ripis; tantus se nubibus imber
Ruperat. Ille, innare parans, infantis amore
Tardatur, caroque oneri timet. Omnia secum
Versanti subito vix hæc sententia sedit:

550

Telum immane, manu valida quod forte gerebat
Bellator, solidum nodis et robore cocto;
Huic natam, libro et sylvestri subere clausam,
Implicat, atque habilem mediæ circumligat hastæ;

555

in sinu, quærebat longa cacumina sylvarum secretarum; arma infesta urgebant undique, et Volsci discurrebant circumjectis militibus. Ecce, in medio fuga, Amasenus tumens exundabat altis ripis, tanta pluvia effuderat se e nubibus. Ille, meditans enatare, retinetur amore infantis, et timet dilecto oneri: ægre tandem fixum est hoc consilium illi, omnia secum raptim expendenti. Alligat filiam inclusam cortice et sylvestri subere huic telo, quod telum grande gestabat forte manu robusta, firmum nodis et ligno exsiccato utpote bellator; et circumnectit aptam mediæ hastæ; et

alt. et hinc in ceteris. Carmilla Gud. a m. pr. quas millæ codd. ap. Pier. Verum arbitror esse: Casmile, ad quod accedit Dorvill. Casmile, infimi tamen loci codex: idem in suis membranis reperit Brunck. et recepit: nisi potius, inquit, Cadmila poëta scripserit: ut Kádμλos apud Lycophr. 162 est Epuns. quæ Bootica ibi fertur esse pronuntiatio. At Italica fuit Casmilus. mutata jam. ed. Ald. tert. dederat cum aliis vetustioribus nostris. At Egnatiana et aliæ mutilata: nt et Pierius editum legebat: quod Burmanno magis placebat: quia una litera extrita est s. Debetur hoc inventum Benedicto philologo in edit. Junt. 1520, qui eam lectionem vetustos codd. et bona ingenia agnoscere ait. Videtur tamen mutata poëticam orationem magis decere: et mutilatio sub illo tanquam genere comprehensa est; tum tuetur id consensus codd. vetustiorum omnium.-545. bella v. s. ed. pr. Burm.-546. pendebant m. V. Sprot.-547. f. in medio alter Mentel. et Scheffer. fuga e media tert. Rottend. habundans in codd. passim, ut et alibi. ab undis Parrhas. et Exc. Burmann.-548. tantis Erf.-550. Tardatus Sprot.-551. Versanti subito: distinguit Ge. Fabric. cum aliis, etiam Valken. ad Ammon. p. 67: in subitis enim cogitationibus animum difficulter consilium capere aut rem expedire. Vix tamen satis placet: Omnia versare subito. Ita celeriter dicendum fuisset. Præstat igitur altera ratio: cum omnia secum versasset, subito vix hæc sententia sedit, ut nova ratione subito vix junxerit: ut vix tandem eo devenerit, subito tamen consilium hoc arripuerit. Nam subito victrix sententia sedit, quod quis mecum conjiciat, esset ornatius forte, quam locus fert, vim autem illam non haberet.-552. ferebat a m. sec. Medic. et Goth. sec.-554. Hic Hugen.

NOTE

Et

553 Robore cocto] Ligno duriore, ad fumum exsiccato. Ge. I. 175. suspensa focis exploret robora fu

mus.' De robore, ibid. 162.

554 Libro et subere] Liber, cortex interior et tenuis, Hoc suber, arbor