Quam dextra ingenti librans ita ad æthera fatur:
Alma, tibi hanc, nemorum cultrix, Latonia virgo,
Ipse pater famulam voveo; tua prima per auras
Tela tenens supplex hostem fugit. Accipe, testor,
Diva, tuam, quæ nunc dubiis committitur auris.
Dixit, et adducto contortum hastile lacerto
Immittit: sonuere undæ; rapidum super amnem
Infelix fugit in jaculo stridente Camilla.
At Metabus, magna propius jam urgente caterva,
Dat sese fluvio, atque hastam cum virgine victor
Gramineo donum Triviæ de cespite vellit.

Non illum tectis ullæ, non monibus urbes
Accepere, neque ipse manus feritate dedisset:
Pastorum et solis exegit montibus ævum.
Hic natam, in dumis interque horrentia lustra,

560

565

570

evibrans hastam illam grandi dextera, sic loquitur ad cœlum: Diana virgo, benefica cultrix sylvarum, ipse pater infantis hanc tibi consecro famulam; fugit hostem per aëra, tenens primum tua jacula: o Dea, obtestor te accipe hanc tuam, quæ jam creditur dubiis ventis. Dixit hæc, et jacit hastam libratam reducto brachio: aquæ sonuerunt: fugit misera Camilla super velocem fluvium in hasta stridula. Metabus vero, numerosa turba jam propius imminente, projicit se in flumen, et viclor extrahit e glebis herbosis hastam cum infante, quæ erat donum jam sacrum Diana. Nulla urbes exceperunt eum domibus, nulla muris: neque ipse se subdidisset iis ob asperitatem morum: traduxit vitam pastoritiam et secretis in montibus. Illic inter

Huc a pr. m. Rom. pr. gnatam Leid. gratam Sprot.-557. hanc abest Dorvill.-559. hostem supplex Goth. sec.-560. d. c. armis sec. Rottend.-561. abducto Oudart. contentum pr. Menag. tert. Mentel. Par.-562. sonuere auræ conj. Burm. Qui enim undæ, inquit, sonuere? Scilicet graviter commotus aër aquæ superficiem impellit et undæ fremitum movet; quid? quod transvolans jaculum sibilum vel strepitum facit in aëre, quem ipsi amni tribuere potuit.—564. propius_magna aliquot Burm. jam aberat Medic. et Goth. pr. -566. de c. tollit Gud. et Erf.-567. non ulla m. Goth. pr. montibus alter Hamb. urbis Ven.-568. Excepere Sprot. ille Zulich.569. et aberat Oudart.; et melius abesset. Sed quot alia non essent delenda, si hæc ratio valeret! Sustulit Brunckius et reposuit pro eo at Wakefield, nec improbo factum. solus Parrhas. P. in savis ed. pr. Burm. avom Rom.-570. Hic edd. Aldd. et hinc omnes, quas vidi, etiam Nic. Heinsii priores. Nec NOTE

crassissimi ac levissimi corticis, liége. 566 Donum Trivia] Camillam: vel, quam Triviæ quasi dono salvam recipiebat; vel, quam ipsi Triviæ quasi donum voverat. Trivia, Dianæ nomen, quia colebatur in triviis, En.

IV. 511.

568 Manus dedisset] Consensisset, cessisset. Adagium est, ex iis desumtum, qui pugna victi, aut manus ligandas præbent, aut iisdem protensis mortem deprecantur.

570 Lustra] Cubilia ferarum in sylvis, Ge. 11. 471.

Armentalis equæ mammis et lacte ferino
Nutribat, teneris immulgens ubera labris.
Utque pedum primis infans vestigia plantis
Institerat, jaculo palmas oneravit acuto;

Spiculaque ex humero parvæ suspendit et arcum.
Pro crinali auro, pro longæ tegmine pallæ,
Tigridis exuviæ per dorsum a vertice pendent.
Tela manu jam tum tenera puerilia torsit,
Et fundam tereti circum caput egit habena;
Strymoniamque gruem, aut album dejecit olorem.
Multæ illam frustra Tyrrhena per oppida matres
Optavere nurum. Sola contenta Diana,
Æternum telorum et virginitatis amorem

575

580

vepres et inter latebras sylvarum horridas, alebat filiam uberibus equa gregalis et lacte ferino, premens ubera in labris filiæ tenellis. Et statim atque infans fixit gressus primis plantis pedum; oneravit manus ejus telo acuto, et alligavit arcum ac sagittas humero parvulæ. Pro aureo ornatu capillorum, pro vestitu palla defluentis, pellis tigridis pendet e capite per tergum. Jam tunc libravit manu molli jacula puerilia, et agitavit fundam tereti loro circa caput, et prostravit gruem Strymoniam vel cycnum candidum. Matres plurimæ in Etruscis urbibus frustra desideraverunt illam in uxorem filiorum suorum: contenta cultu solius Diana, fovet pudica perpetuum amorem virginitatis et armorum.

Vellem ut

nisi in ed. Burm. probatum Hinc: merito iterum ejectum.-572. teucris pro teneris Franc., stupore librarii. immulcens pr. Hamb. munera Goth. tert.573. plantas Medic., sed a m. pr.-574. Institerant pr. Hamb., tum armavit omnes Pier. et Heins. potiores: adde Burm. et Goth. sec. ac tert. cum Erf. Retinetur tamen oneravit inde ab Aldo editum, tanquam elegantius; inprimis cum de tenellæ puellæ manibus sermo sit; quandoquidem credere licet, poëtam maluisse id, quod venustius esset. Agnoscit quoque Servius. In Sprot. erat firmavit.' jaculis acutis pr. Hamb. et ed. pr. Burm.—575. ex humero parvo Goth. tert.-576. vittæ pro palla Oudart.-577. a abest aliquot Burm. pendunt duo ejusdem. terrent Hamb. alter a m. sec.581. Multæ jam f. sec. Moret.-583. v. honorem pr. Moret., et ipsum non male. Sed colere amorem, ut fovere, servare: studium armorum et virginita

NOTE

571 Armentalis equa] Quæ gregatim inter armenta versabatur. Lacte ferino, equino: nam equum vocavit ferum, Æn. 11. 51.

576 Crinali auro, &c.] Vel reticulo aureo, quo virgines complecti capillos solebant: vel acu crinali, qua capilli discernuntur: vel alio quolibet

aureo capitis ornatu. Palla, pallium muliebre, apertum ac talare, En. Ix.

166.

580 Strymoniam gruem] Quia frequens est id genus circa Strymonem, Macedoniæ fluvium. Æn. x. 265. 582 Nurum] Uxorem filii, bru.

Intemerata colit. Vellem haud correpta fuisset
Militia tali, conata lacessere Teucros :
Cara mihi comitumque foret nunc una mearum.
Verum age, quandoquidem fatis urgetur acerbis,
Labere, Nympha, polo, finesque invise Latinos,
Tristis ubi infausto committitur omine pugna.
Hæc cape et ultricem pharetra deprome sagittam:
Hac, quicumque sacrum violarit vulnere corpus,
Tros Italusve, mihi pariter det sanguine pœnas.
Post ego nube cava miserandæ corpus et arma
Inspoliata feram tumulo, patriæque reponam.
Dixit: at illa leves cœli delapsa per auras
Insonuit, nigro circumdata turbine corpus.

At manus interea muris Trojana propinquat,
Etruscique duces, equitumque exercitus omnis;

585

590

595

non fuisset perculsa amore talis belli, aggressa oppugnare Trojanos: nunc esset mihi dilecta et una e meis comitibus. Age vero, o Nympha, siquidem premitur fatis crudelibus, descende cœlo, et adi regionem Latinam, ubi funestum prælium miscetur auspiciis adversis. Accipe hæc, et extrahe e pharetra vindicem sagittam. Quisquis læserit vulnere corpus mihi dicatum, sive fuerit Trojanus, sive Rutulus, simul hac sagitta mihi solvat pœnas sanguine: ego deinde nube cava inferam sepulcro cadaver misera Camillæ et arma non direpta, et restituam illam patriæ. Sic dixit Diana: at illa Nympha delapsa per levem aërem cœli insonuit, inclusa obscuro nimbo secundum corpus. Sed interim omnis multitudo Trojana accedit ad muros Laurenti, et duces Tusci, et omnis acies equitum, distincti in turmas certo numero:

tis.-584. corrupta Vratisl., perperam. corripi militia, exquisite pro vulgari, corripi cupidine, studio militiæ.-586. Cura mihi Goth. tert., elegantius vulgato; sed isti codici non tantum tribui potest, ut vulgata mutetur. Tribuit tamen ei hoc Wakef. ut in carmen reciperet.-587. V. a. nunc quanquam f. ed. pr. Burm. quando equidem Rom. urgentur Hugen. et pr. Moret. a m. pr. urgemur olim alicubi editum fuisse ex Pierio apparet, sed omnes, quas habemus, edd. vett. urgetur exhibent. fatis...iniquis aliquot Pier. et Heins. cum Goth. tert. cf. sup. ad lib. 1, 672.-588. invisa Rom.-589. ordine alter Hamb. a m. pr. pugnæ Goth. pr., ut committatur ipsa Camilla; sed perperam.— 590. Hoc ed. pr. Burm. Hanc ejus Exc., male. v. Not. victricem Mentel. pr. -591. Hanc Goth. pr. Ac sec.; utrumque etiam in Pierianis occurrebat. sacra Sprot. violaret Mentel. pr. violavit Parrhas., ut inf. 848.-592. Italusque Rom., tum Medic. et alii tres Heinsii, minus bene.-593. miserabile pr. Hamb. 594. Intemerata Franc. cumulo Zulich. tumuloque patrisque Ven. -595. Dixit et illa Medic. et Ven. Dixerat: illa Goth. sec. delapsa Heins. primus e Medic. et aliis: inter quos duo dilapsu. Vulgg. leg. demissa. -596. Insonuitque nigro pr. Hamb. Advolat et virgo Franc. I. longo c. Zulich. a m. pr. tegmine Goth. tert. Sed turbine recte, de nube obscura, ut jam alibi factum vidimus, et Homericum vépos, vepéλn.—597. muris tectisque propinquant citatur a Valerio Probo in Arte. To propinquant impense pacebat Heinsio. v. ad lib. x, 238.-598. Etrurique vel Etrurii multi apud Heins. et Burm., librariorum utique inscitia; etsi dubitari vix potest, ab initio Etruros

Compositi numero in turmas. Fremit æquore toto
Insultans sonipes, et pressis pugnat habenis
Huc obversus et huc; tum late ferreus hastis
Horret ager, campique armis sublimibus ardent..
Necnon Messapus contra, celeresque Latini,
Et cum fratre Coras, et virginis ala Camillæ,
Adversi campo apparent, hastasque reductis
Protendunt longe dextris, et spicula vibrant ;
Adventusque virum fremitusque ardescit equorum.

600

605

equus subsiliens fremit toto campo, et obluctatur conversus arctis habenis huc et illuc tum campus horrescit undique ferreis hastis, et arva resplendent excelsis armis. Messapus quoque, et Latini veloces, et Coras cum fratre, et equitatus tirginis Camilla, apparent contra oppositi in campo; et immittunt longe hastas brachiis contractis, et conjiciunt spicula; et fervet adventus hominum, et hinnitus equorum. Et jam uterque exercitus steterat, progressus intra jactum teli : erum

et Etruriam fuisse; et temporis successu alterum in Etrusos et Etruscos abiisse. Prima pronuntiatio Turseni et Tursi fuisse videtur, inde Truri, Trusi, Etrusci, et molliore sono Tusci, Tuscia. Vid. Comment. Soc. Gott. T. 1, P. 11, p. 38.-599. Composito Zulich. in abest binis Burm. et Goth. tert. in turbas idem et Sprot. in turmis Parrhas. in turmas numero duo Burm.-600. pulsat Ald. (pr.) spumat Tan. Faber emendat, perperam; nam habenis pugnat est contra habenas pressas luctatur, quod Burm. illustrat: ut μáxeobal Tivi. ---601. conversus Medic. Gud. Sprot. et Leid. (com Erf.), quod minus placere, Heinsius monet. conversus adhuc Franc. jam late pr. Hamb.-604. Corax Goth. sec. et hic. conf. vII, 672.-605. hastasque reductas Medic. a m. pr. et Sprot.-606. Protendunt potiores codd. omnes, edd. vett., et recte nam, etsi reducta dextra tenetur hasta, tamen ca protenditur, prominet, inprimis si cogites infra mediam fere partem eam manu teneri. Prætendunt tacite irrepsisse in Burmannianam editionem, non consilio receptum videtur. Nam Heins. non admisit, nec illud nisi in Medic. a m. pr., tum in Menag. sec. Moret. tert. et Leid. ac Zulich, reperit scriptum. Pierius tamen antiqua pleraque exemplaria ita legere ait: nec est cur illud per se improbet aliquis. Nam prætendere, poreivew, ad idem fere redeunt. Projiciunt Goth. sec. Tandem librant emendandum esse pronuntiat Jo. Schrader. Nam nondum emittunt, adeoque nec vibrant. Herm. Arnzen. Epist. crit. p. 72. videtur accipere neutraliter spicula vibrant. ut 1x, 769 vibranti gladio.-607 et fr. alter Menag. Neminem video ad hunc versum oftendisse. Videntur igitur alii expeditiorem rationem habuisse quam equidem exputare possum. Nam, quid fremitus equorum ardescit sit, obvium quidem est; sed velim doceri, quid sit: NOTE

599 Numero in turmas] Turma, proprie erant equitum, et capiebant equites vulgo triginta, Æn. v. 553. in Notis.

604 Ala Camillæ] Vegetius: Alæ dicuntur equitum, quod ad similitudinem alarum ab utraque parte protegunt

acies. Atque ita sumitur ala apud Virgilium. Ostendit tamen Lipsius de miitia Rom. I. 11. 7. alas etiam quandoque de peditibus dici: et vulgo de copiis, sive equestribus, sive pedestribus sociorum, quæ ad latera aciei collocabantur.

Jamque intra jactum teli progressus uterque
Substiterat: subito erumpunt clamore, frementesque
Exhortantur equos; fundunt simul undique tela
Crebra nivis ritu, cœlumque obtexitur umbra.
Continuo adversis Tyrrhenus et acer Aconteus
Connixi incurrunt hastis, primique ruinam

Dant sonitu ingenti, perfractaque quadrupedantum

610

punt in repentinum clamorem, et concitant equos frementes; simul spargunt undique tela frequentia, more nivis, et cælum tegitur tenebris. Statim Tyrrhenus et ardens Aconteus concurrunt connixi hastis oppositis, et primi magno strepitu faciunt

Adventus virum ardescit. Potest abstractum videri positum pro concreto, ut sit pro: viri advenientes, propius accedentes, exardescunt. At hoc jejunum est, et loci splendorem, qui summus est, offuscat. Dicam igitur: utriusque ag minis, quo propius jam invicem turmæ accedunt, incessum concitatiorem esse solere, idque designari per adventum virorum ardescentem. Egregia sententia! vereor tamen, ut satis commode verbis concepta videri possit: non enim adventus, sed in adventu gressus, ingressus, exardescit. Suspicetur aliquis vitium inesse ex una litera, quam copula invexit, et leg. adventuque, virum fremitusque ardescit equorum; h. et adventu, cum utrimque propius accederent, fremitus virorum equorumque ardescit, h. increscit, major fit. Aut, ut magis niteat oratio: Adventuque virum, fremitus ardescit equorum: quo propiores fiunt, eo magis equi fremunt. Si tamen hæc comparo cum lectione vulgata, malo in ea ferre, quod durius et audacius dictum videri potest, et id tenere, quod in notis apposui: adventum innuere strepitum adventantium. Illustrat poëta sententiam quodammodo infra vs. 910 Et sævum Ænean agnoscit Turnus-Adventumque pedum flatusque audivit equorum.-608. inter Goth. tert. iter Ven. intus i. leti Franc.-609. Substiterant duo Hamb. et Scheffer. Zulich. Leid. et Exc. Burm., quod magis etiam obscurat orationem ; nam non agmina, sed agminum progressus substitisse dicitur. rumpunt Goth. tert. furentis Zulich. Parrhas. Par. et ed. pr. Burm. furentisque Rom., tum Medic. pr., sicque Goth. et sec. furentesque vett. edd., usque ad Aldinam tertiam a Nangerio castigatam; inde frementes recte præferri cœpit.-610. fundit Zulich. a m. pr., unde Heins. conj. fundi.-612. adversi vett. edd., sicque Rom. cum aliis; et ipse Mediceus, ad Fogginii quidem fidem, cum trinis Goth. adversus Franc. Sed adversis elegantius. Habet jam Ald. pr. versis ed. pr. Burm. Achonteus, Acontheus, Acontes, in codd. Est 'AKOVTEUS.-613. 614. Commixti pr. Hamb. Connexi pr. Moret. et ed. Mediol. occurrunt Bigot. et Goth. tert., quos jam toties in eandem lectionem consentire vidimus. ruina Dant sonitum ingenti Moret. sec. et qu., quo Heins. Mediceum alludere arbitratur, in quo ruinam et sonitum. Probabilius est, istam Moretanorum lectionem confectam esse ex simili lapsu: etiam Gud. a m. pr. ruine Dant sonitum ingentem, et ruina Dat sonitum Parrhas. sonitum etiam Exc. Burm. Quod autem ad sententiam verborum attinet, video utique accipi hoc, etiam a Burmanno dant ruinam, id est, cadunt cum magno sonitu. Nec dubitare licet, dare ruinam, vulgo ita dici. Verum h. 1. significatum hunc habere nequit; si enim nunc uterque cadunt, ineptum esset, mox Aconteum excussum præcipitari v. 615...617. Igitur verius arbitror, quod in Notis posui, esse simpl. pro ruere; irruant viri mutuo impetu, et hastis elusis ipsi equi confligunt adversis pectoribus.-614. Dat Franc. præfractaque vett. edd.

NOTE

612 Tyrrhenus] Hic non gentile nomen, sed proprium est principis ali

cujus viri, ex Æneæ aut Tarchontis exercitu.