Subvenit; et sævus campis magis ac magis horror
Crebrescit, propiusque malum est. Jam pulvere cœlum
Stare vident; subeuntque equites, et spicula castris
Densa cadunt mediis. It tristis ad æthera clamor
Bellantum juvenum, et duro sub Marte cadentum.
Hic Venus, indigno nati concussa dolore,
Dictamnum genetrix Cretæa carpit ab Ida,
Puberibus caulem foliis et flore comantem
Purpureo: non illa feris incognita capris
Gramina, cum tergo volucres hæsere sagittæ.

410

415

fortuna juvat operam, Apollo auctor medicinæ nullatenus succurrit: tamen særus horror magis ac magis augetur in campis, et malum vicinius est. Jam vident aërem totum constare pulvere: appropinquant equites Turni, et jacula crebra cadunt in mediis castris: surgit ad cælum mæstus clamor juvenum pugnantium et morientium in pugna aspera. Tum Venus mater, commota immerito dolore filii, legit ex Ida Cretea dictamnum, caulem frondibus lanuginosis, et diffusum in flores purpureos: herba illa non ignota est capris sylvestribus, cum leves sagittæ infixæ sunt tergo.

Hamb. pro var. lect., et sic Romanus. conf. Pier.-406. At savus malim legi. Sicque Moret. sec.-407. est abest Goth. tert.—408. subeuntque e Pier. et suis codd. rescripsisse Heinsius videtur. que ab aliis abest: et, puto, melius. -411. Tum Goth. pr.-412. Dictamnon malebat Cuningham. Dictamum vitiose passim scriptum. Dictamnum genetrix omnes ubique codd. agnoscunt: Donatus tamen legit et exposuit: Ipsa manu genetrix Dictæa carpsit ab Ida. Lectionem hanc utique veram esse censendum est, quatenus a poëta id profectum esse credere licet, quod orationi poëticæ maxime convenit. Decebat poëtam designare herbam et ornare: nomen vulgare apponere vix decebat. Ex Dictea, epitheto Idæ, multo facilius Dictamnum assequi licebat. Ex Statii loco, qui Sylv. 1, 4, 102 Dictamni florentis opem, respectu hujus loci, dixit, vix quicquam conficias. carpsit plerique Pieriani, inter quos Romanus, et tres ap. Burm.,-413. flore comante ed. pr. Burm.-414. capreis duo Leid.

NOTE

407 Pulvere cælum Stare] Plenum esse. Æn. vi. 300. De Marte, Ecl. IX. 12.

412 Dictamnum, &c.] Dictamnus, vel dictamnum, herba in sola Creta insula proveniens: pulegio forma affinis, au pouliot: frondibus tamen latioribus, et lanuginosis: quare puberes hic dicuntur. Valet ad expellenda e vulneribus tela; cujus rei capræ et cervi Cretenses indicium dicuntur fecisse. Nomen habet a Dictao monte Cretensis insulæ, in quo, ut et in Ida ejusdem insula monte, reperitur,

Damnant aliqui Virgilium, quod canlem et flores dictamno tribuerit: quos ei Plinius et Dioscorides auferunt. At vero Matthiolus ostendit Plinium errasse, erroremque suum ex corrupta Dioscoridis lectione hausisse: cum ex Theophrasto antiquiore reram illarum scriptore, et Galeno, et experientia constet; flores, et caulem, et semen in dictamno reperiri. Flores autem non singulares; sed singulis fere foliis adnascentes: unde flore comans dicitur,

Hoc Venus, obscuro faciem circumdata nimbo,
Detulit; hoc fusum labris splendentibus amnem
Inficit, occulte medicans; spargitque salubres
Ambrosiæ succos, et odoriferam panaceam.
Fovit ea vulnus lympha longævus lapis
Ignorans; subitoque omnis de corpore fugit
Quippe dolor; omnis stetit imo vulnere sanguis.
Jamque secuta manum, nullo cogente, sagitta
Excidit, atque novæ rediere in pristina vires.
Arma citi properate viro! quid statis? Iapis
Conclamat, primusque animos accendit in hostem.
Non hæc humanis opibus, non arte magistra,
Proveniunt. Neque te, Ænea, mea dextera servat;

420

425

Venus attulit hoc dictamnum, involuta nube obscura circa corpus; imbuit hoc dictamno undam nigrantem in patinis fulgentibus, occulte temperans: et miscet salutaris ambrosia succos, et panaceam odoratam. Senex Iapis, ignarus rei, lavit plagam aqua illa: et scilicet omnis dolor repente abiit e corpore, omnis sanguis constitit in ima plaga: et jam sagitta secuta manum exiit nullo per vim trahente, et novum robur rediit ad consueta officia. Festinate celeres, afferre arma huic viro: cur moramini? sic clamat Tapis, et primus inflammat animos contra hostes: addens Ista non accidunt humanis viribus, neque industria medicorum: neque manus

captis a m. pr. Zulich. et Goth. tert.-416. Hanc sec. Moret.-417. fusum e Pier. et suis Heins. est tuitus: idem vett. edd., etiam Aldd. et hinc vulgg. habent: cum in nonnullas alias ex Commelin. irrepserit fuscum; quod ex nostris nulla habet præter Ven. Scoti 1544 et Guell. D. infusum Leid. labiis Hugen, et a m. pr. Zulich. pendentibus aliquot Pier.-418. sparsitque plures Pier., at spargit vett. edd., etiam Aldd. et hinc reliquæ quoque tuentur. Utrumque Priscianus agnoscit apud Heins. salubris idem firmat pro salubres. -419. sucos Rom., ex more.-421. cessit pro fugit sec. Rottend. duo Moret. Zulich. et Parrhas.-422. imo in v. Rom. et alii Pier. et Heins. cum Burmann. uno v. duo Burm. et Goth. tert.-423. manu Gud. et Moret. qu.424, subiere sec. Moret. in corpora Hugen. in prælia Sprot.-425. viri aliquot Heins. et Burm. Eadem varietas supra occurrebat.—426. incendit Hamb. alter. in hostem Heins. e libb. Vulgo: in hostes. ad hostem Goth. tert.428. Neque Æneam Hugen. et a m. pr. Medic.-430. avidus pugna Mentel. pr. NOTE

Major agit Deus, atque opera ad majora remittit.
Ille avidus pugnæ suras incluserat auro

430

Hinc atque hinc, oditque moras, hastamque coruscat.
Postquam habilis lateri clypeus loricaque tergo est;
Ascanium fusis circum complectitur armis,
Summaque per galeam delibans oscula fatur:
Disce, puer, virtutem ex me, verumque laborem;
Fortunam ex aliis. Nunc te mea dextera bello
Defensum dabit, et magna inter præmia ducet.
Tu facito, mox cum matura adoleverit ætas,

435

Sis memor, et te, animo repetentem exempla tuorum,
Et pater Æneas, et avunculus excitet Hector.

440

Hæc ubi dicta dedit, portis sese extulit ingens,

mea te sanat, o Enea. Deus potentior agit, et mittit te ad majores labores. Ille Eneas cupidus certaminis jam vestierat tibias ocreis aureis hinc et inde: et aversatur moras, et quassat hastam. Postquam clypeus accommodus luteri, et thorax tergo adfuit; amplectitur Ascanium armis circumjectis, et osculans per cassidem summa ejus ora, sic loquitur: O puer, sume ex me exemplum virtutis et digni laboris; fortunæ autem ex aliis. Mox dextera mea faciet te bello securum, et ducet tuam securitatem inter magna sua præmia. Tu mox, quando ætas provectior adoleverit, fac ut sis memor meæ virtutis: et pater Æneas atque avunculus Hector excitet te revolventem animo exempla tuorum. Postquam protulit hæc verba, extulit se e

a m. pr. surasque pr. Hamburg.-431. hastaque Hugen.-433. c. c. hamis Menag. pr.-435. veterumque Leid. et Montalb. juvenumque alter Hamb.436. Non te ed. pr. Burmann.-437. magnum Hugen. et ed. pr. Burm. prælia aliquot Pier., tum Menag. pr. et Goth. tert. cum secundo. Sed præmia sunt victoriæ, ut in Notis dictum. Sup. præmia pugnæ, x1, 78.-438. Tum et adoleverat Medic., sed a m. pr. maturo aliquot Pier.-439. exempla virorum Goth. tert.-440. excitat Goth. tert. extulit sec.--441. Hæc tibi Goth. pr. et ed. Ven. 1484. portis sese extulit altis edd. vett. et pars codd., sed Pierii et Hein

NOTE

tamen adversa fortuna jactatus eatenus fuerat.

430 Suras] Pars tibiæ posterior, carnosa et ventricosa: pro tota tibia sumitur, quam vestiit Eneas aureis 437 Magna inter præmia ducet] Vel ocreis. ducet te ad magna præmia, laudis, regni, 431 Hastamque coruscat] Active, &c. ut vult Servius: vel forte, ducet ac Æn. v. 642.

434 Delibans oscula] Ore contingens ora: hunc enim esse locutionis hujus sensus ostendimus, Æn. 1. 260. 'Oscula libavit natæ.' Delibans, leviter tangens, Æn. 1. 740.

436 Fortunam ex aliis] Licet enim hoc Latino bello felix Æneas fuisset:

reputabit magni præmii loco, si post tot labores te defensum dare possit: videtur enim Eneas Ascanii unius causa tot labores suscipere, supra 185.

440 Avunculus Hector] Creusa enim, Ascanii mater, soror erat Hectoris, Priami filia, Æn. 11. 772.

Telum immane manu quatiens: simul agmine denso
Antheusque Mnestheusque ruunt; omnisque relictis
Turba fluit castris. Tum cæco pulvere campus
Miscetur, pulsuque pedum tremit excita tellus.
Vidit ab adverso venientes aggere Turnus,
Videre Ausonii, gelidusque per ima cucurrit
Ossa tremor. Prima ante omnes Juturna Latinos
Audiit agnovitque sonum, et tremefacta refugit.
Ille volat, campoque atrum rapit agmen aperto.
Qualis, ubi ad terras abrupto sidere nimbus

445

450

It mare per medium: miseris, heu, præscia longe
Horrescunt corda agricolis; dabit ille ruinas
Arboribus, stragemque satis; ruet omnia late;
Ante volant, sonitumque ferunt ad littora venti.

455

portis, altus, commovens manu grandem hastam: simul erumpunt cum magno numero Antheus et Mnestheus; et omnis multitudo exit desertis castris. Tum campus turbatur obscuro pulvere, et terra tremit commota pulsu pedum. Turnus ex opposito tumulo vidit accedentes: Latini viderunt et frigidus tremor subrepsit in intima ossa. Juturna prima ante omnes Latinos audivit et agnovit sonitum, et fugit trepida. Ille Eneas volat, et trahit secum densum agmen patente campo. Qualis turbo cum effusa tempestate ruit ad terras per mare medium: heu! animi longe providi horrescunt miseris agricolis: scilicet, ille turbo inferet calamitatem arboribus et cladem segetibus, evertet late cuncta: venti prævolant, et portant sonitum ad littora. Ta

sii meliores ingens, quod jam ed. Ald. tertia exhibet, sed male cum aliis ad telum refert; nam sic poëta jungere debebat: telum ingens immane. Immo vero cum Donato ad Æneam referendum: ipse sese extulit ingens, ut sup. IX, 597.-443. Antheusque reposuit Heinsius e Medic. et binis Moret.; adde aliquot alios apud Burm. An bene factum sit, ne dubita. Nam ex 'Avoeùs jam frequentaverat Anthea media brevi sup. lib. 1, 185. 514, estque is ex Æneæ sociis. Nec tamen Mediceus aliter quam Anthaus. Et vulgatum ubique Antæus vel Anteus. 'Avraîos, Antaus: idem nomen jam sup. lib. x, 561 vidimus; mox omnesque Medic., teste Heinsio: sed Foggin. omnis.-444. ruit c. Gud. pro div. lect. et Menag. pr. cæco vulnere alter Menag. campis pr. Moret.—445. fremit Leid. pro var. lect, plausuque tremit magno e. t. Zulich. a m. pr.-446. Vidit ut Zulich. a m. sec. agmine aliquot Pier., inter quos Rom. et Sprot. conf. IX, 375-448. Latinis Gud. et duo alii Burm.-449. Avehit Exc. Burm. agnoscitque Goth. tert.-450. actum Dorvill. campumque atrum rapit agmine aperto Goth, sec., elegans lectio: modo graviorem auctorem haberet. Transferunt poëtæ prædicata, adeoque h. 1. ad campum, quod agmini debetur: rapit campum agmine.-451. obrupto Montalb. adrupto nonnulli. vid. Notam. 452. heu tristia sec. Rottend.-453. ruinis Goth. tert.—454. ruit in multis, in aliis volans, tum in nonnullis : ruit omnia, late Antevoluns: eleganter et hoc: sic Medic. Leid. Zulich. Parrhas. cum Goth. tert.--455. Ante sonant

Talis in adversos ductor Rhoteius hostes
Agmen agit; densi cuneis se quisque coactis
Agglomerant. Ferit ense gravem Thymbræus Osirim,
Archetium Mnestheus, Epulonem obtruncat Achates,
Ufentemque Gyas; cadit ipse Tolumnius augur,
Primus in adversos telum qui torserat hostes.
Tollitur in coelum clamor, versique vicissim
Pulverulenta fuga Rutuli dant terga per agros.
Ipse neque aversos dignatur sternere morti;
Nec pede congressos æquo, nec tela ferentes
Insequitur; solum densa in caligine Turnum
Vestigat lustrans, solum in certamina poscit.

460

465

lis dux Trojanus impellit aciem in oppositos hostes: omnes densi conglobant se pressis ordinibus. Thymbræus petit gladio gravem Osirim: Mnestheus jugulat Archetium, Achates Epulonem, et Gyas Ufentem. Occiditur ipse augur Tolumnius, qui primus immiserat hastam in hostes oppositos. Clamor ad cœlum mittitur, et Rutuli mutuo fugati objiciunt per fugam terga pulverulenta in agris. Ipse Æneas neque dignatur dimittere morti dantes terga, nec insequitur pari gressu obstantes, nec jacientes eminus spicula: quærit unum Turnum circumiens in opaco pulvere,

Mentel. pr. ad 1. fluctus Parrhas.-456. victor alter Hamb. et Leid. victor R. heros Goth. tert. Retheus in hostes Dorvill. Alii aliter peccant. Est d "PoíTelov, inde 'PoiThios.-457. densis Sprot.-458. Agglomerat alter Hamb. et Goth. pr. Ferit ante Goth. pr.-459. Corruptelas nominum vid. ap. Burm., nam enotare piget post tot millena inutili forte opera enotata. Suspicor tamen sine aspiratione scriptum fuisse Arcetium.-461. torsit in Rom. torserit Leid. hastis Bigot.-463. per hostes alter Menag.-464. adversos aliquot Pier. et edd. vett., usque ad Ald. tert. a Naugerio castigatam, quæ aversos dedit: recte. Nam membra hæc sunt: fugientes-congressos cominus-eminus petentes se telo: omnes omittit. Ge. Fabricius verum vidit; etiam Cuninghamus; Heinsius post Cerdam non æque. adversus Leid.—465. æquo jam Commelin. ex Palat, dedit. Nec pede congressos nec equo vett. edd., nisi quod Ven. 1484 congressos equo. Monuit jam Pierius fere omnes codd. habere : congressos æquo; saltem pauci scripti, ut Parrhas. Ven. et Goth. tert., nec equo exhibent. Ita tamen Servium, quem habemus, legisse manifestum est. congressus Goth. sec. et ed. pr. Burm.-466. denso Rom. in aberat

NOTE

456 Ductor Rhæteius] Trojanus, neas: a Rhoteo Troadis promontorio, Æn. vi. 500. in Notis.

457 Cuneis] Ordinibus, in figuram cunei, infra 575.

460 Tolumnius augur, &c.] Supra, 257. Augur, quia ex avium consideratione futura prædicebat, Æn. 11. 703.

tuimus cum Pierio: ut tria pugnantium genera significentur ; aversorum et jam terga dantium; congrediențium cominus et æquo pede; emnius tela inferentium. Alii sic legunt, sed minus sane: Ipse neque adversos dignatur sternere morti: Nec pede congressos, nec equo, nec tela ferentes.'

467 Lustrans] Circumiens, Æn. 1.

464 Neque aversos, &c.] Ita resti- 612.