Nomina, per regesque actum genus omne Latinos,
Præcipitem scopulo atque ingentis turbine saxi
Excutit, effunditque solo; hunc lora et juga subter
Provolvere rota: crebro super ungula pulsu
Incita, nec domini memorum, proculcat equorum;
Ille ruenti Hyllo, animisque immane frementi,
Occurrit, telùmque aurata ad tempora torquet:
Olli per galeam fixo stetit hasta cerebro.
Dextera nec tua te, Graium fortissime, Creteu,
Eripuit Turno; nec Di texere Cupencum,
Ænea veniente, sui; dedit obvia ferro

530

535

540

Pectora; nec misero clypei mora profuit ærei.
Te quoque Laurentes viderunt, Æole, campi

jactantem avos et vetera nomina avorum et omne genus deductum per reges Latinos: rota propulerunt ipsum subter juga et habenas, præterea protriverunt eum ungulæ multo pulsu incitatæ equorum immemorum domini. Ille Turnus occurrit Hyllo irruenti et dire savienti animis, et librat jaculum ad tempora tecta casside aurata: hasta stetit illi in cerebro perfosso per galeam. Nec tua dextera servavit te a Turno, o Creteu fortissime Græcorum; nec Dii propitii protexerunt Cupentum, Enea irruente; ille obtulit pectus obvium ferro, nec mora clypei ærei profuit

Hamb.-529. sonantes Hugen.-530. que abest Parrhas. Zulich. et Exc. Burm.-531. ingenti Rom. et Donat. cum Goth. sec. immanis Zulich. t. montis pro var. lect. Oudart.-532. Excipit Medic., quod malim amplecti. Excutit accipiendum pro, percutit. Hinc sec. Rottend.-533. Involvere Goth. sec., ut sup. v. 292 oppositis a tergo involvitur aris. In fine versus idem: cursu, tert. passu.-534. memorum domini Parrhas.-535. Ilo vel Hilo ante editum. Hyllo Heinsius e Medic. et Mentel. restituit: notum nomen; accedit aliorum: Hylo.--536. arata tentabat Jo. Schrader., quia solennius hoc. in tempora Zulich.-537. fixa aliquot Pier., ex interpolatione eorum, qui non vide runt, fixo esse ex Virgilii more pro transfixo cerebro. Recepit tamen fixa Cuningham.-538. Rheteu alii apud Pierium; alii Reteu, Rhateu, quod esset *Poires, Cretheu, Cereu. Creteu statim a principio editum. Præferendum tamen hic erat Cretheu, quod Rom. et Medic. tuentur; et est notum nomen Κρηθεύς ; alius ejusdem nominis jam sup. IX, 774 erat memoratus. Bis autem poëtam eodem nomine uti in obscurioribus his viris quid vetuit?-539. Cupencum ex scriptis Pier. et suis restituit Heinsius. Accedit Servius: Sane sciendum, Cupencum Sabinorum lingua sacerdotem vocari. Est adeo Italicum nomen: et repetiit Silius IV, 537. Vulgo Cupentum legebatur: Tupentum ed. pr. Burm.-541. miseri Goth. tert. aris Rom. Medic. et alii Pier, et NOTE

531 Turbine saxi] Saxi, in modum ventosi turbinis rotati.

540 Sui] Faventes: supra 187. 542 Laurentes campi, &c.] Æn. vii. 6%. Argiva, Græcæ, Peloponnesiacæ, En. 1. 288. Meta, terminus, a circi me

tis, Æn. v. 288. Ida, mons Troadis et Phrygiæ, Æn. 11. 801. Lyrnessus, urbs Phrygiæ, circa sinum Adramittenum, quo usque Idæ juga extendebantur, Æn. x. 128.

Oppetere, et late terram consternere tergo;
Occidis, Argivæ quem non potuere phalanges
Sternere, nec Priami regnorum eversor Achilles;
Hic tibi mortis erant metæ; domus alta sub Ida;
Lyrnessi domus alta, solo Laurente sepulcrum,
Totæ adeo conversæ acies, omnesque Latini,
Omnes Dardanidæ : Mnestheus, acerque Serestus,
Et Messapus equum domitor, et fortis Asylas,
Tuscorumque phalanx, Evandrique Arcades alæ.
Pro se quisque, viri summa nituntur opum vi.
Nec mora, nee requies; vasto certamine tendunt.
Hic mentem Æneæ genetrix pulcherrima misit,
Iret ut ad muros, urbique adverteret agmen

545

550

555

misero, Te etiam, o Æole, agri Laurentini viderunt mori, et late tegere terram dorso. Moreris tu, quem Græcæ catervæ non potuerunt dejicere, nec Achilles vastator regnorum Priami. Illic erat tibi terminus mortis: domus sublimis erat sub Ida, domus sublimis in urbe Lyrnesso; tumulus in terra Laurentina. Toti etiam exercitus permixti sunt, et omnes Latini, et omnes Trojani: Mnestheus, et ardens Serestus, et Messapus subactor equorum, et fortis Asylas, et exercitus Tuscorum, et equitatus Evandri Arcadis: homines illi singuli pro se contendunt toto impetu virium: nec est mora, nec cessatio; certant immani prælio. Tunc mater Æneæ formosissima immisit ipsi consilium, ut accederet ad muros, et admoveret exercitum urbi

Heins., omnesque Goth. Erf. cum edd. vett. et Schol. Statii Theb. 1, 102. Erroris causa in promtu est. ærei lectum est jam inde ab Ald, pr.–542. campis Medic.-543. lato pr. Hamb. et Exc. Burm. cum Goth. sec., sicque olim conj. Heinsius: minime probandum. Nam rò late efficacius ad magnitudinem declarandam, et amat id poëta. terræ Ven.—545. versor pr. Hamb. aversor Leid.-547. Lyrnessi, verum. Quis non ex Homero novit? Depravationes vide apud Burmann.-548. Tota Par.-551. phalans Dorvill. et h. 1., scilicet ex corrupto pronuntiandi genere superiorum ætatum. Arcades reposuit Heins. e codd. suis et Pier., ut sup. XI, 685, dederat tamen jam idem Commelin. e Pal. Vulgo: Arcadis.-552. Pro se quisque viri: verba repetita ex lib. v, 501. Exemplum ex Attio in Meleagro laudat Ursin., ubi etiam Pro se quisque: quod inter imitationis exempla perperam refert. Etiam alterum hemistichium Ennianum esse Servius monet: summa nituntur opum vi: etiam Macrob. vi, 1, p. 573. cf. sup. IX, 532.—553. summo e. Bigot. e sup. versu.-554. Hinc duo Mentel.-555. everteret Goth. tert.

NOTE

691.

551 Tuscorum, &c.] Etruscorum, Messapum, Turni socium, Æn. vII. Æn. VIII. 479. Phalanx, peditum agmen, Æn. vI. 489. Alæ, equitum En. xi. 604. Hi omnes aut Trojani aut Trojanorum socii, præter unum

552 Opum vi] Omni industria, vir. tute, armis, Æn. 1x. 532.

Ocyus, et subita turbaret clade Latinos.
Ille, ut vestigans diversa per agmina Turnum,
Huc atque huc acies circumtulit; aspicit urbem
Immunem tanti belli, atque impune quietam.
Continuo pugnæ accendit majoris imago;
Mnesthea Sergestumque vocat fortemque Serestum,
Ductores, tumulumque capit; quo cetera Teucrum
Concurrit legio; nec scuta aut spicula densi
Deponunt. Celso medius stans aggere fatur:
Ne qua meis esto dictis mora. Jupiter hac stat.
Neu quis ob inceptum subitum mihi segnior ito.
Urbem hodie, causam belli, regna ipsa Latini,
Ni frænum accipere et victi parere fatentur,
Eruam, et æqua solo fumantia culmina ponam.

560

565

celeriter, et percelleret Latinos improvisa strage. Ille Eneas postquam circumjecit oculos huc et illuc, quærens Turnum inter turmas remotas; videt urbem expertem tanta pugnæ et tranquillam absque damno. Statim species majoris prælii inflammat eum. Vocat duces, Mnestheum, et Sergestum, et fortem Serestum; et conscendit collem, quo reliquus exercitus Trojanorum congregatur, et spissi non dimittunt clypeos aut jacula. Ipse medius inter illos sic loquitur erectus alto e tumulo: Ne sit ulla mora meis jussis: Jupiter hac parte stabit pro nobis; et ne ullus mihi sit inertior ob repentinum consilium. Nisi hostes volunt admittere frænum et superati obedire, hodie evertam urbem, causam belli, et ipsum regnum Latini, et sternam

-556. cade duo Rottend. Latinus Goth. pr.-558. aciem multi apud Burm., propius ad vulgarem formam de acie oculorum. Sed ad nostras acies Lucret. aliquoties.-559. quietem Rom.-560. accendit pugnæ Goth. tert. accedit ed. pr. Burm. Mavortis Hugen, origo Zulich. a m. pr.-561. Serestumque v. f. Cloanthum Parrhas., interpolate ex Æn. 1, 226, 514 et al. locis. cf. ad 1, 615. IV, 288. Serestus indubitate legitur x, 541.-562. rapit ed. Ven. Burm.563. scuta et sp. ed. pr. Burm. haut sp. Goth. tert. fessi Zulich. a m. sec.— 564. medio pr. Menag. et Goth. tert. sic saltem Celsus medio esse debebat. -565. hic stat Donatus ad Terent. Phorm. II, 1. astet Zulich. a m. pr. astat Erf.-566. Ne, Nec, Heu quis, aberratur.-568. In Oblongo vs. 569 ante hunc erat collocatus. et dicto p. Sprot. et alii apud Burm. cum binis Goth. Petitum ex lib. III, 189, ubi vide. Urbem et victi ad sensum, non grammatice, positum. Ceterum hunc versum quosdam per figuram Græcam exposuisse, observat Servius, ut esset: dμoλoyoûσi μéλλew λaßeîv. Sane ad vulgarem formam erat: ni fatebuntur se velle accipere. Sed mutato tempore et omissione Toû velle opus erat, ut a vulgari recederet oratio.-569. f. fulmina Vratisl.— NOTÆ

558 Acies] Oculorum acies intelligit Servius, alii varias exercitus partes. Urbem, Laurentum, Æn. vII. 63.

563 Nec scuta....Deponunt] Mos

notatur militum Romanorum, qui armati concionantem imperatorem audiebant: a quo more sæpe Græcos discedere solitos ostendit Cerdanus. 565 Jupiter hac stat] Jupiter, vin

Scilicet expectem, libeat dum prælia Turno
Nostra pati; rursusque velit concurrere victus?
Hoc caput, o cives, hæc belli summa nefandi.
Ferte faces propere, fœdusque reposcite flammis.
Dixerat, atque animis pariter certantibus omnes
Dant cuneum; densaque ad muros mole feruntur.
Scalæ improviso, subitusque apparuit ignis.
Discurrunt alii ad portas, primosque trucidant;
Ferrum alii torquent, et obumbrant æthera telis.
Ipse inter primos dextram sub monia tendit
Æneas, magnaque incusat voce Latinum;
Testaturque Deos, iterum se ad prælia cogi;
Bis jam Italos hostes; hæc altera foedera rumpi.
Exoritur trepidos inter discordia cives:

570

575

580

Urbem alii reserare jubent, et pandere portas

tecta fumantia æquata terræ. Nempe expectabo, dum placeat Turno pugnam ferre nostram, et dum victus iterum velit congredi mecum? Hæc urbs, o cives, est caput, hæc summa belli scelerati. Celeriter inferte faces, et ignibus repetite fidem fœderis. Sic dixerat: et omnes animis una pugnantibus formant cuneum, et spissa multitudine irruunt in muros. Repente scala et subitus ignis visus est. Álii incurrunt ad portas et occidunt obvios: alii librant jacula, et obscurant aërem sagittis. Ipse Eneas inter primos protendit dexteram að muros, et increpat alta voce Latinum; et attestatur Deos, se rursus cogi ad pugnam, Italos jam bis hostes esse, hæc secunda fœdera violari. Dissensio nascitur inter cives timidos: alii jubent suos recludere

571. rursumque Zulich.-572. Hæc qu. Moret. Hic pr. Hamb. Hoc capit Goth. tert. O capita, o cives Zulich. o duces Mentel. pr. hoc belli sec. Rottend. et Dorvill. Mira vitia, quæ ascribere piget. vid. Not.-573. properi plerique Pier., doctius; ut sup. v. 85, item Menag. pr. a m. pr. pr. Hamb. cum Erf. et obtemperavit Wakef. reponite ed. pr. Burm.-575. cuneos sec. Moret.--577. primosque fatigant pr. Moret. alter Hamb. cum Oblongo Pierii. -578. intorquent idem et in fine pennis.—579. dextra Ven.-581. Testaturque Deos se invitum ad lectio e Donato a Ge. Fabricio illata recte iterum ejecta est ab Heinsio. in prælia Goth. tert.-582. Bis victos hostes Oudart. hæc

NOTE

IV. 7.

dex violatæ fœderum religionis, hac plicatur.
parte stat a nobis: siquidem nu-
dam et indefensam urbem nobis ob-
jicit.

575 Dant cuneum] Sese in cunei figuram componunt: quæ, prima fronte acuta, tum magis ac magis in latitudinem secundum latera ex

Lipsius, de militia, 1.

582 Hæc altera fœdera rumpi] Primo enim Latinus ultro Eneam socium et generum asciverat, Æn. vII. 259. Secundo, singulare certamen Turni cum Ænea facto fœdere constituerat, supra 195.

Dardanidis, ipsumque trahunt in moenia regem;
Arma ferunt alii, et pergunt defendere muros:
Inclusas ut cum latebroso in pumice pastor
Vestigavit apes, fumoque implevit amaro;
Illæ intus trepidæ rerum per cerea castra
Discurrunt, magnisque acuunt stridoribus iras;
Volvitur ater odor tectis; tum murmure cæco
Intus saxa sonant; vacuas it fumus ad auras.
Accidit hæc fessis etiam fortuna Latinis,
Quæ totam luctu concussit funditus urbem.
Regina ut tectis venientem prospicit hostem,
Incessi muros, ignes ad tecta volare;

585

590

595

urbem et aperire portas Trojanis, et trahunt ad muros ipsum regem; alii inferunt arma et pergunt tutari muros. Veluti quando pastor quæsivit apes inclusas in ca vernoso saxo, et implevit eas fumo amaro; ille timentes rebus suis volitant intus per suas domos, et excitant iram suam magnis fremitibus; dirus odor diffunditur domo, et saxa resonant intus obscuro murmure ; fumus exit in aërem apertum. Præ terea calamitas ista contigit Latinis fatigatis, quæ turbavit penitus dolore totam urbem. Regina, quando vidit hostem accedentem ad domos, muros infestari, flammas

Jam altera Medic. a m. sec., nervosius utique Heinsio judice.-585. trahant pr. Moret., quod Heinsio impense arridebat, et Wakefield cupide arripuit, ut jubent modo cum infinito jungatur, nunc cum conjunctivo. Est sane prior junctura Maroni perpetua; occurrit tamen quoque altera: x, 54 magna ditione, jubeto, Carthago premat Italiam. Ecl. v, 15 tu deinde jubeto certet Amyntas, in prælia alter Hamburg.-586. Arma fremunt Bigot., ut simile sit illi: fremit arma juventus. Lapsus librarii non infelix! lapsus tamen. nam h. 1. tumorem habet Statii aut Claudiani. Placuit tamen Wakefield. et deest Hugen. et Parrhas.-587. Inclusas veluti 1. Medic. et pr. Hamb. in abest Hamb. sec. et ed. pr. Burm.-588. Investigat opes a m. sec. Hamb. pr.-589. per cerea claustra Goth. tert., minus eleganter. Cerea castra hinc petivit Claudian, de R. P. 11, 125. 126.-590. alas Zulich. a m. sec. Qui lectionum varietatem captat, potest huc advocare Ge. IV, 202. 203, sed est vitium ex altero natum: aras, quod alter Menag. adhuc habet. iram acuere etiam pedestris oratio frequentat.-591. Solvitur Goth, tert, intus odor sec. castris alter Menag. nunc ante Heins. lectum. tunc nonnulli: et alii. Sed tum jam Pier, e suis commendaverat.-592. in auras tres apud Burmann.-593. hic fessis Goth. sec.594. totam in l. Parrhas. tanto in luctu Hugen.—595. venientes p. hostes Dorvill. conspicit Oblong. et alii Pier., perperam.-596. Turbatum in prima voce. Incessi vett. edd., et in his Egnat. e Servio. Incendi propagatum inde

NOTE

Tra

585 Ipsumque trahunt, &c.] hunt ad muros Latinum regem suum; vel ut summi discriminis spectator urbem ipse Trojanis aperiendam esse intelligat; vel ut violator fœderis ipse Trojanis dedatur.

587 Pumice] Cavo lapide, Æn. v. 214.

589 Trepida rerum] Æn. 1. 182. Fessi rerum.

596 Incessi muros] Infestari ab hostibus imminentibus, Ita lego cum