Αμφω γὰρ πέπρωται ὁμοίην γαῖαν ἐρεῦσαι αὐτοῦ ἐνὶ Τροίῃ.

IL. XVIII, v. 329,

Le danger du fils de Mézence détermine le retour de Turnus, et hâte le combat fatal qui doit entraîner la perte de Pallas. Le poëte n'a rien négligé pour rendre les derniers instants de ce prince aussi glorieux qu'attendrissants. Sa mort, par ses conséquences, correspond à celle de Patrocle, immolé par Hector au 16me, chant de l'Iliade, mais Virgile l'a assimilée ici pour les détails à celle de Sarpédon, tué par Patrocle dans le même chant. En ornant le récit d'Homère de ces traits de sentiment qui caractérisent son génie, il a fait de cette narration simple et concise une des plus belles de l'antiquité.

V..

INTEREA soror alma monet succurrere Lauso
440Turnum, qui volucri curru medium secat agmen.
Ut vidit socios: a Tempus desistere pugnâ ;
Solus ego in Pallanta feror, soli mihi Pallas
Debetur : cuperem ipse parens spectator adesset. >>
Hæc ait; et socii cesserunt æquore jusso.
At Rutulum abscessu juvenis, tùm jussa superba
Miratus, stupet in Turno, corpusque per ingens
Lumina volvit, obitque truci procul omnia visu;
Talibus et dictis et contrà dicta tyranni :

« Aut spoliis ego jàm raptis laudabor opimis, 450Aut letho insigni: sorti pater æquus utrique est. Tolle minas. » Fatus, medium procedit in æquor. Frigidus Arcadibus coït in præcordia sanguis. Desiluit Turnus bijugis; pedes apparat ire Cominus utque leo, speculâ cùm vidit ab altâ

Stare procul campis meditantem prælia taurum,
Advolat haud alia est Turni venientis imago.

:

Hunc ubi contiguùm missæ fore credidit hastæ,
Ire prior Pallas, si quà fors adjuvet ausum

Viribus imparibus, magnumque ita ad æthera fatur: 460 Per patris hospitium, et mensas quas advena adisti, Te precor, Alcide, cœptis ingentibus adsis!

Cernat semineci sibi me rapere arma cruenta, Victoremque ferant morientia lumina Turni. » Audiit Alcides juvenem, magnumque sub imo Corde premit gemitum, lacrymasque effudit inanes. Tum genitor natum dictis affatur amicis :

« Stat sua cuique dies; breve et irreparabile tempus Omnibus est vitæ: sed famam extendere factis, Hoc virtutis opus. Troje sub manibus altis 470 Tot nati cecidêre deûm ; quin occidit unà Sarpedon, mea progenies: etiam sua Turnum Fata vocant, metasque dati pervenit ad ævi. » Sic ait, atque oculos Rutulorum rejicit arvis.

Sarpédon voyant les Lyciens fuir en désordre devant Patrocle, s'avance seul contre lui, comme Turnus contre Pallas, mais il doit périr comme ce dernier, victime de son courage, et Jupiter gémit d'avance sur son trépas.

Σαρπηδὼν δ ̓ ὡς οὖν ἴδ ̓ ἀμιτροχίτωνας ἑταίρους χέρσ ̓ ὕπο Πατρόκλοιο Μενοιτιάδαο δαμέντας, κέκλετ ̓ ἄρ ̓ ἀντιθέοισι καθαπτόμενος Λυκίοισιν· Αἰδώς, ὦ Λύκιοι, πότε φεύγετε; νῦν ποοὶ ἔστε! ἀντήσω γὰρ ἐγὼ τοῦδ' ἀνέρος, ὄφρα δαείω, ὅστις ὅδε κρατέει· καὶ δὴ κακὰ πολλὰ ἔοργεν Τρῶας· ἐπεὶ πολλῶν τε καὶ ἐσθλῶν γούνατ ̓ ἔλυσεν. »

c

Η ῥα, καὶ ἐξ ὀχέων συν τεύχεσιν ἄλτο χαμάζει Πάτροκλος δ ̓ ἑτέρωθεν, ἐπεὶ ἴδεν, ἔκθορε δίφρου. οἱ δ ̓, ὥστ ̓ αἰγυπιοι γαμψώνυχες, αγκυλοχεῖλαι, πέτρη ἐφ' ὑψηλῇ μεγάλα κλάζοντε μάχωνται, ὡς οἱ κεκλήγοντες ἐπ ̓ ἀλλήλοισιν ὄρουσαν. Τοὺς δὲ ἰδὼν ἐλέησε Κρόνου παῖς ἀγκυλομήτεω, Ηρην δὲ προσέειπε κασιγνήτην ἄλοχόν τε·

« Ω μοι ἐγὼν, ὅτε μοι Σαρπηδόνα, φίλτατον ἀνδρῶν, μοῖρ ̓ ὑπὸ Πατρόκλοιο Μενοιτιάδαο δαμῆναι! διχθὰ δέ μοι κραδίη μέμονε, φρεσὶν ὁρμαίνοντι, ἤ μιν ζωὸν ἐόντα μάχης ἄπο δακρυοέσσης θείω ἀναρπάξας Λυκίης ἐν πίονι δήμῳ, ή ἤδη ὑπὸ χερσὶ Μενοιτιάδαο δαμάσσω. » Τὸν δ ̓ ἀμείβετ ̓ ἔπειτα βοῶπις πότνια "Ηρη « Αἰνότατε Κρονίδη, ποῖον τὸν μῦθον ἔειπες! ἄνδρα θνητὸν ἐόντα, πάλαι πεπρωμένον αἴσῃ, ἂψ ἐθέλεις θανάτοιο δυσηχέος ἐξαναλῦσαι; ἔρδ! στὰρ οὔ τοι πάντες ἐπαινέομεν θεοὶ ἄλλοι. ἄλλο δέ τοι ἐρέω, σὺ δ ̓ ἐνὶ φρεσὶ βάλλεο σῆσιν αἴ κε ζὼν πέμψης Σαρπηδόνα όνδε δόμονδε, φράζει, μήτις ἔπειτα θεῶν ἐθέλῃσι καὶ ἄλλος πέμπειν ὃν φίλον υἱὸν ἀπὸ κρατερῆς ὑσμίνης. πολλοὶ γὰρ περὶ ἄστυ μέγα Πριάμοιο μάχονται υἱέες ἀθανάτων, τοῖσιν κότον αἰνὸν ἐνήσεις.

Ως ἔφατ'· οὐδ ̓ ἀπίθησε πατὴρ ἀνδρῶν τε θεῶν τε, αἱματοέσσας δὲ ψιάδας κατέχευεν ἔραζε, παῖδα φίλον τιμῶν, τόν οἱ Πάτροκλος ἔμελλεν φθίσειν ἐν Τροίῃ ἐριβώλακι, τηλόθι πάτρης.

IL. XVI, v. 419 et 458.

On reconnoît la même marche dans les deux compositions, mais Virgile a embelli le texte original par la réponse magnanime de Pallas, par la comparaison du lion et du taureau,

par l'invocation de Pallas à Hercule, imitée de celle de Ménélas (II. III, v. 340), et par les paroles pleines de dignité qu'il met dans la bouche de Jupiter.

At Pallas magnis emittit viribus hastam,
Vaginâque cavâ fulgentem deripit ensem.
Illa volans, humeris surgunt quà tegmina summa,
Incidit, atque viam clypei molita per oras,
Tandem etiam magno strinxit de corpore Turni.
Hic Turnus ferro præfixum robur acuto

480In Pallanta diu librans jacit, atque ita fatur :

Aspice, num magè sit nostrum penetrabile telum.» Dixerat; at clypeum, tot ferri terga, tot æris, Cùm pellis toties obeat circumdata tauri, Vibranti medium cuspis transverberat ictu, Loricæque moras et pectus perforat ingens. Ille rapit calidum frustrà de vulnere telum, Unâ eâdemque viâ sanguisque animusque sequuntur. Corruit in vulnus, sonitum super arma dedêre, Et terram hostilem moriens petit ore cruento. 490 Quem Turnus super assistens :

«< Arcades, hæc, inquit, memores mea dicta referte
Evandro: qualem meruit, Pallanta remitto.

Quisquis honos tumuli, quicquid solamen humandi est,
Largior: haud illi stabunt Æneïa parvo

Hospitia. » Et lævo pressit pede, talia fatus,
Examinum, rapiens immania pondera baltei,
Impressumque nefas, unâ sub nocte jugali
Cæsa manus juvenum fœdè thalamique cruenti;
Quæ Clonus Eurytides multo cælaverat auro :
500Quo nunc Turnus ovat spolio gaudetque potitus.

Nescia mens hominum fati sortisque futuræ,
Et servare modum, rebus sublata secundis !
Turno tempus erit, magno cùm optaverit emptum
Intactum Pallanta, et cùm spolia ista diemque
Oderit! At socii multo gemitu lacrymisque
Impositum scuto referunt Pallanta frequentes.
Ο dolor, atque decus magnum rediture parenti!
Hæc te prima dies bello dedit, hæc eadem aufert,
Cùm tamen ingentes Rutulorum linquis acervos.

Les deux guerriers d'Homère commencent également leur combat le javelot de Patrocle va frapper Thrasymèle, écuyer de Sarpédon; celui-ci blesse un des chevaux de Patrocle, il lance à son ennemi un second trait qui s'égare, et reçoit enfin le coup mortel :

Τὰ δ ̓ αὖτις συνίτην ἔριδος πέρι θυμοβόροιο. ἔνθ ̓ αὖ Σαρπηδών μὲν ἀπήμβροτε δουρί φαεινῷ Πατρόκλου δ ̓ ὑπὲρ ὦμον ἀριστερὸν ἤλυθ' ακωκὴ ἔγχεος, οὐδ ̓ ἔβαλ ̓ αὐτόν· ὁ δ ̓ ὕστερος ὤρνυτο χαλκῷ Πάτροκλος· τοῦ δ ̓ οὐχ ἥλιον βέλος ἔκφυγε χειρός, ἀλλ ̓ ἔβαλ ̓, ἔνθ ̓ ἄρα τε φρένες ἔρχαται ἀμφ' αδινὸν κῆρ. ἤριπε δ', ὡς ὅτε τις δρῦς ἤριπεν, ἢ ἀχερωΐς ἠὲ πίτυς βλωθρή, τήντ ̓ οὔρεσι τέκτονες ἄνδρες ἐξέταμον πελέκεσσι νεήκεσι, νήϊον εἶναι· ὡς ὁ πρόσθ ̓ ἵππων καὶ δίφρου κεῖτο τανυσθείς, βεβρυχώς, κόνιος δεδραγμένος αἱματοέσσης. ἠΰτε ταῦρον ἔπεφνε λέων, ἀγέληφε μετελθών, αἴθωνα, μεγάθυμον, ἐν εἰλιπόδεσσι βόεσσιν, ὤλετό τε στενάχων ὑπὸ γαμφηλῇσι λέοντος· ὡς ὑπὸ Πατρόκλῳ Λυκίων ἀγὸς ἀσπιστάων κτεινόμενος μενέαινε, φίλον δ ̓ ὀνόμηνεν ἑταῖρον.