252

P. VERGILI MARONIS AENEIDOS LIB. VII

filius ardentes haud setius aequore campi exercebat equos curruque in bella ruebat.

ipse inter primos praestanti corpore Turnus
vertitur arma tenens, et toto vertice supra est:
cui triplici crinita iuba galea alta Chimaeram
sustinet, Aetnaeos efflantem faucibus ignes,
tam magis illa fremens et tristibus effera flammis,
quam magis effuso crudescunt sanguine pugnae.
at levem clipeum sublatis cornibus Io
auro insignibat, iam saetis obsita, iam bos,
argumentum ingens, et custos virginis Argus,
caelataque amnem fundens pater Inachus urna.
insequitur nimbus peditum, clipeataque totis
agmina densentur campis, Argivaque pubes
Auruncaeque manus, Rutuli veteresque Sicani,
et Sacranae acies et picti scuta Labici;

qui saltus, Tiberine, tuos, sacrumque Numici
litus arant, Rutulosque exercent vomere colles,
Circaeumque iugum, quis Iuppiter Anxurus arvis
praesidet, et viridi gaudens Feronia luco ;
qua Saturae iacet atra palus, gelidusque per imas
quaerit iter valles atque in mare conditur Ufens.

hos super advenit Volsca de gente Camilla,
agmen agens equitum et florentes aere catervas,
bellatrix, non illa colo calathisve Minervae
femineas adsueta manus, sed proelia virgo
dura pati, cursuque pedum praevertere ventos.
illa vel intactae segetis per summa volaret
gramina, nec teneras cursu laesisset aristas;
vel mare per medium, fluctu suspensa tumenti,
ferret iter, celeres nec tingueret aequore plantas.
illam omnis tectis agrisque effusa iuventus
turbaque miratur matrum et prospectat euntem,
attonitis inhians animis, ut regius ostro
velet honos leves umeros, ut fibula crinem
auro internectat, Lyciam ut gerat ipsa pharetram
et pastoralem praefixa cuspide myrtum.

790

800

810

LIBER OCTAVUS

Ur belli signum Laurenti Turnus ab arce extulit, et rauco strepuerunt cornua cantu, utque acres concussit equos, utque inpulit arma, extemplo turbati animi, simul omne tumultu coniurat trepido Latium saevitque iuventus effera. ductores primi Messapus et Ufens contemptorque deum Mezentius undique cogunt auxilia, et latos vastant cultoribus agros. mittitur et magni Venulus Diomedis ad urbem, qui petat auxilium, et Latio consistere Teucros, advectum Aenean classi, victosque Penates inferre, et fatis regem se dicere posci, edoceat, multasque viro se adiungere gentes Dardanio, et late Latio increbrescere nomen. quid struat his coeptis, quem, si Fortuna sequatur, eventum pugnae cupiat, manifestius ipsi quam Turno regi aut regi apparere Latino.

ΙΟ

21

talia per Latium. quae Laomedontius heros cuncta videns magno curarum fluctuat aestu, atque animum nunc huc celerem, nunc dividit illuc, in partesque rapit varias, perque omnia versat sicut aquae tremulum labris ubi lumen aënis sole repercussum aut radiantis imagine Lunae, omnia pervolitat late loca, iamque sub auras erigitur summique ferit laquearia tecti. nox erat, et terras animalia fessa per omnes IO considere.

alituum pecudumque genus sopor altus habebat :
cum pater in ripa gelidique sub aetheris axe
Aeneas, tristi turbatus pectora bello,

procubuit seramque dedit per membra quietem.
huic deus ipse loci fluvio Tiberinus amoeno
populeas inter senior se attollere frondes
visus; eum tenuis glauco velabat amictu
carbasus, et crines umbrosa tegebat harundo;
tum sic adfari, et curas his demere dictis :

'o sate gente deum, Troianam ex hostibus urbem qui revehis nobis aeternaque Pergama servas, exspectate solo Laurenti arvisque Latinis,

hic tibi certa domus, certi-ne absiste-Penates; neu belli terrere minis; tumor omnis et irae concessere deum.

iamque tibi, ne vana putes haec fingere somnum, litoreis ingens inventa sub ilicibus sus,

triginta capitum fetus enixa, iacebit,

alba, solo recubans, albi circum ubera nati.
[hic locus urbis erit, requies ea certa laborum,]
ex quo ter denis urbem redeuntibus annis
Ascanius clari condet cognominis Albam.
haud incerta cano. nunc qua ratione quod instat
expedias victor, paucis, adverte, docebo.
Arcades his oris, genus a Pallante profectum,
qui regem Euandrum comites, qui signa secuti,
delegere locum et posuere in montibus urbem
Pallantis proavi de nomine Pallanteum :
hi bellum adsidue ducunt cum gente Latina ;
hos castris adhibe socios, et foedera iunge.
ipse ego te ripis et recto flumine ducam,
adversum remis superes subvectus ut amnem.
surge age, nate dea, primisque cadentibus astris
Iunoni fer rite preces, iramque minasque
supplicibus supera votis. mihi victor honorem
persolves. ego sum, pleno quem flumine cernis
50 expediam. 56 foedere.

30

40

50

60

stringentem ripas et pinguia culta secantem, caeruleus Thybris, caelo gratissimus amnis. hic mihi magna domus, celsis caput urbibus, exit.' dixit, deinde lacu fluvius se condidit alto, ima petens; nox Aenean somnusque reliquit. surgit, et, aetherii spectans orientia solis lumina, rite cavis undam de flumine palmis sustinet, ac tales effundit ad aethera voces: Nymphae, Laurentes Nymphae, genus amnibus unde

est,

tuque, o Thybri tuo genitor cum flumine sancto, accipite Aenean, et tandem arcete periclis. quo te cumque lacus miserantem incommoda nostra fonte tenet, quocumque solo pulcherrimus exis, semper honore meo, semper celebrabere donis, corniger Hesperidum fluvius regnator aquarum : adsis o tantum, et propius tua numina firmes.' sic memorat, geminasque legit de classe biremes, remigioque aptat; socios simul instruit armis.

70

80

ecce autem subitum atque oculis mirabile monstrum,

candida per silvam cum fetu concolor albo procubuit viridique in litore conspicitur sus: quam pius Aeneas tibi enim, tibi, maxima Iuno, mactat sacra ferens et cum grege sistit ad aram. Thybris ea fluvium, quam longa est, nocte tumentem leniit, et tacita refluens ita substitit unda, mitis ut in morem stagni placidaeque paludis sterneret aequor aquis, remo ut luctamen abesset. ergo iter inceptum celerant rumore secundo. labitur uncta vadis abies; mirantur et undae, miratur nemus insuetum fulgentia longe scuta virum fluvio pictasque innare carinas. olli remigio noctemque diemque fatigant, et longos superant flexus, variisque teguntur arboribus, viridesque secant placido aequore silvas.

75 tenent.

90 peragunt. Rumone (=Tiberi).

90

6

6

sol medium caeli conscenderat igneus orbem, cum muros arcemque procul ac rara domorum tecta vident, quae nunc Romana potentia caelo aequavit, tum res inopes Euandrus habebat. ocius advertunt proras, urbique propinquant.

forte die sollemnem illo rex Arcas honorem Amphitryoniadae magno divisque ferebat ante urbem in luco. Pallas huic filius una, una omnes iuvenum primi pauperque senatus tura dabant, tepidusque cruor fumabat ad aras. ut celsas videre rates atque inter opacum adlabi nemus et tacitis incumbere remis, terrentur visu subito cunctique relictis consurgunt mensis. audax quos rumpere Pallas sacra vetat, raptoque volat telo obvius ipse,

et procul e tumulo: 'iuvenes, quae causa subegit ignotas temptare vias? quo tenditis?' inquit,

qui genus? unde domo ? pacemne huc fertis, an arma?' tum pater Aeneas puppi sic fatur ab alta,

paciferaeque manu ramum praetendit olivae : Troiugenas ac tela vides inimica Latinis,

quos illi bello profugos egere superbo.

Euandrum petimus. ferte haec et dicite lectos Dardaniae venisse duces socia arma rogantes.' obstipuit tanto percussus nomine Pallas:

' egredere o quicumque es,' ait, 'coramque parentem adloquere, ac nostris succede Penatibus hospes': excepitque manu dextramque amplexus inhaesit. progressi subeunt luco fluviumque relinquunt. tum regem Aeneas dictis adfatur amicis :

120

' optime Graiugenum, cui me Fortuna precari et vitta comptos voluit praetendere ramos; non equidem extimui, Danaum quod ductor et Arcas, quodque ab stirpe fores geminis coniunctus Atridis; sed mea me virtus et sancta oracula divom, cognatique patres, tua terris didita fama,

121 perculsus.

131