Exigua tantum gelidus ros nocte reponet.

205

Nigra fere et presso pinguis sub vomere terra,
Et cui putre solum, (namque hoc imitamur arando),
Optima frumentis: non ullo ex aequore cernes
Plura domum tardis decedere plaustra juvencis:
Aut unde iratus silvam devexit arator,

210

Et nemora evertit multos ignava per annos,
Antiquasque domos avium cum stirpibus imis
Eruit: illae altum nidis petiere relictis;
At rudis enituit impulso vomere campus.
Nam jejuna quidem clivosi glarea ruris
Vix humiles apibus casias roremque ministrat;
Et tophus scaher, et nigris exesa chelydris
Creta, negant alios aeque serpentibus agros
Dulcem ferre cibum, et curvas praebere latebras.
Quae tenuem exhalat nebulam fumosque volucres,

215

Et bibit humorem, et, quum vult, ex se ipsa remittit;
Quaeque suo viridi semper se gramine vestit,
Nec scabie et salsa laedit robigine ferrum:
Illa tibi laetis intexet vitibus ulmos;

Illa ferax oleo est; illam experiere colendo
Et facilem pecori et patientem vomeris unei.
Talem dives arat Capua, et vicina Vesevo

220

Ora jugo, et vacuis Clanius non aequus Acerris, 225

203) Gud. ex presso. Rom. Med. et pingui. 204) Servius: Ut cui. Moret. Fr. hic. Al. imitantur, imitatur. Schra der: rimamur. 205) C. 3 Optima fr.: non nullo. 206) Moret. Fr discedere. Mead. descendere. 207) Pier. dejecit. Iratus ob diuturnam silvae sterilitatem. 208) Ed. Mediol. avertit. 209) Ven. domus. 210) Ven. almum. Paris. peti vere. 211) Al. Et vel Aut rudis. Ed. Mediol. impresso. 212) Jeiuna glarea, infecunda. 213) C. 6. et Erford. Vis apibus humilis. 214) Al. tofus. Ed. Ald. scaber nigrisque. Erford. chilindris, al. chelindris. 216) Schrader: furvas, al vacuas, varias. Paris. tenebras. Curvas latebras pro cavis. 27) Goth. I. Quem. Rom. fumosque lucoris. 218) Ven. Ut bibit. Mead. Quae vult. 219) Al. semper viridi. Faber: viridis. 220) Mead. Haec. Al. Aut salsa, et falsa. 221) Zulich. Ipsa. Mead. tibi in laetis. Al. intezit. 222) C. 3. oleae. 223) Facilem, uberem, liberalem, copiosum pabulum praebentem. 224) Al. erat. V. i. Vesaevo Rom. Vesaco pro Vesuvio, antequam sc. eius incendiis tractus ille erat vastatus. 225) Parrhas. Clanis. Acerrae civitas est Campaniae, haud longe a Neapoli, quam Clanius fl. praeterfluit. cuius frequens inundatio eam exhaurit, unde ait vacuis, Sc. infrequentibus.

230

Nunc, quo quamque modo possis cognoscere, dicam.
Rara sit, an supra morem si densa, requiras:
Altera frumentis quoniam favet, altera Baccho;
Densa magis Cereri, rarissima quaeque Lyaeo:
Ante locum capies oculis, alteque jubebis
In solido puteum demitti, omnemque repones
Rursus humum, et pedibus summas aequabis arenas.
Si deerunt, rarum, pecorique et vitibus almis
Aptius uber erit; sin in sua posse negabunt
Ire loca, et scrobibus superabit terra repletis:
Spissus ager; glebas cunctantes crassaque terga
Exspecta, et validis terrain proscinde juvencis.
Salsa autem tellus, et quae perhibetur amara,
Frugibus infelix, (ea nec mansuescit arando,
Nec Baccho genus, aut pomis sua nomina servat) 240
Tale dabit specimen: Tu spisso vimine qualos,
Colaque prelorum fumosis deripe tectis;

Huc ager ille malus, dulcesque a fontibus undae
Ad plenum calcentur: aqua eluctabitur omnis
Scilicet, et grandes ibunit per vimina guttae;
At sapor indicium faciet manifestus, et ora
Tristia tentantum sensu torquebit amaror.
Pinguis item quae sit tellus, hoc denique pacto

235

245

226) Moret. Fr. Tunc, quo. Rom. quo cumque posses. -Ed. Ven. quo quaeque. 227) Al. aut supra sit densa requires. 229) Lycaeus, Bacchi nomen. quod curis liberet. 230) Noret. II. altumque. Al. videbis. Locum soli solidi eliges. 231) Moret. Fr. In solidum. Al. dimitti— reponas. Demitti, fodi. 232) Pier. summis 233) Franc. rarum est. Parrhas. Si deerunt terrae; sed utrumque male. Mead. Si deserint. Vites almae, quia praebent, quo alas te. V. i. almos, sed male. 234) Al. si in, sis in, sed si in, si que in. 235) Moret. fr. superarit. V. i. superavit. 26) Moret. IV. versague terga, sed male. 237) Servius: Et specta. Pier. Exerce et validis. 28 Quam vulgo amaram appellant. 239) Infelix, infecunda. 240) Schrader: Nec Baccho decus 241) Mead. tum spisso. Leid. squa los. Ed. Ven. spissos vim. qualos. Specimen s. probatio, documentum. 242) Al. diripe, sume. Praelum sunt trabes, quae uvas torculari impo itas premunt. 243) Heinsius: Huic. Ager, i. e. particula terrae ex eo agro. Huc pro

Hic. 244) Al. aquae luctabitur amnis, per vim et quasi cum lucta exibit. 245) Moret. II. de vimine. 246) Al. Et vel Sat sap. Reisk. At sapor indicium faciet; manifestus. et ora Tristia etc 247) Al. sensum tor. amaror. B. 3. ama. V. i. temptantum amaros. 248) Al. tellus quae sit.

ro.

Discimus: haud unquam manibus jactata fatiscit,
Sed picis in morem ad digitos lentescit habendo. 250
Humida majores herbas alit, ipsaque justo
Laetior. Ah nimium ne sit mihi fertilis illa,
Neu se praevalidam primis ostendat aristis!
Quae gravis est, ipso tacitam se pondere prodit,
Quaeque levis. Promtum est oculis praediscere ni-

gram,

Et quis cui color. At sceleratum exquirere frigus
Difficile est: piceae tantum, taxique nocentes
Interdum, aut ederae pandunt vestigia nigrae.

255

His animadversis, terram multo ante memento Excoquere, et magnos scrobibus concidere montes, 260 Ante supinatas Aquiloni ostendere glebas, Quam laetum infodias vitis genus. Optuma putri Arva solo: id venti curant, gelidaeque pruinae, Et labefacta movens robustus jugera fossor. At, si quos haud ulla viros vigilantia fugit, Ante locum similem exquirunt, ubi prima paretur Arboribus seges, et quo mox digesta feratur;

265

249) Al. aut umquam manibus tractata. 250) Al. morem digitos sine ad. Habendo, dum habetur. 251) Zulich. alit herbas. 252) AI. ha, nimium ne sit tibi f. una vel ulla. Heins, uvae. C. 3. tibi ulla V. i A pro Ah. 253) C. 3. Rom. et Par. Nec se. Pier. Ne. Arundel. Heu. Zulich. praecipitem. Ven, ostendit. Ed. Ald. ostentet. Primis aristis pro herbis surgentibus, ait Servius. 254) Rom. Med. prodet Paris. et Cerda: promit. C. 3 ipse. Tacitam pro tacite vel tacita. 255) C. 3. praedicere. Zulich. cognoscere. 256 Ed. Ald. Et quisquis color. At. Ed. Ven. Seu quisquis. Rom. Et quis cui cive color. Pier. Et quis cuique color. Sceleratum pro noxio. 257) Moret. II. tantum piceae. Frigida terra ad cognoscendum difficilis est. C. 2. pisceae. 258, Rom. Med. haut -pangunt. Pandunt vestigia, vel pro ibi crescunt, vel indicia praebent frigoris. 259) Ven. His etiam adversis. 260) Rom. circumdare mon. tes. Pier. Exc., magnis scrob, sine et. Excoquere, macerare. V. i conscindere. 261) Moret. II. extendere, sed male. Aquiloni, vento septentrionali, pro hieme. Glebae supinatae sunt terra ligonibus inversa. 262) Al. lentum. 263 Al. carent, gelidaeve A ger putris s. resolutus fit ven. tis, pruina et opere. 264) C. 2. robustis. 265) Rom. Med. Ac si. Al. aut ulla - surgit C. 2 Aut, si. 266) Leid. exquirant. 267) Al. degesta, egesta ferantur. C. 2. dejecta. Arbores pro vitibus. Seges de arbusculis, quae seruntur in seminario.

Mutatam ignorent subito ne semina matrem.
Quin etiam coeli regionem in cortice signant:
Ut, quo quaeque modo steterit, qua parte calores 270
Austrinos tulerit, quae terga obverterit axi,

Restituant. Adeo in teneris consuescere multum est.
Collibus an plano melius sit ponere vitem,

Quaere prius. Si pinguis agros metabere campi:
Densa sere; in denso non segnior ubere Bacchus. 275
Sin tumulis acclive solum, collesque supinos:
Indulge ordinibus; nec secius omnis in unguem
Arboribus positis secto vía límite quadret.
Ut saepe ingenti bello quum longa cohortes
Explicuit legio, et campo stetit agmen aperto, 280
Directaeque acies, ac late fluctuat omnis

Aere reuidenti tellus, necdum horrida miscent
Proelia, sed dubius mediis Mars errat in armis:
Omnia sint paribus numeris dimensa víarum;
Non animum modo uti pascat prospectus inanem: 285
Sed quia non aliter vires dabit omnibus aequas
Terra, neque in vacuum poterunt se extendere rami.
Forsitan et scrobibus quae sint fastigia quaeras.

268) C. 3, 6. Mutata. Moret, ignorant. Al. subito ignorent neu vel nec. Mutatam subito matrem, novam, ignotam terram. Semina hic non sunt grana, sed surculi. 269) AL signat. 270) Al. Et steterint colores. 271) Al. tulerint, cui terra obverteret vel uverterit axi, polo septemtrionali. 272) Heins. a teneris. Moret. Fr. mansuescere. Al, assuescere multum. 273 Zulich. aut plano. Ed. Ven. si quaerere vites, ut C. 3. 274) Gud. agris met. campos. Moret. I. mercabere. Metari agros, sc. vineam instituere. 275) Goth. I. Bacchum. In solo denso s. pingui vini non minus laetus proventus. 276) Rom. Med. adclive. Mor. IV. proclive. Nonius: supini. C. 2. adclivos. 277) Al setius s. peius; al. serius, sequius pro non secus ac. C. 2. segnius. In unguem s. perfecta ratione. 278) Al. saepto, facto. In Italia vites arboribus maritantur 279) Arundel. ing, in bello. 280) Al. Explicit et regio. 281) Rom. Med. Derectae. Al. at vel et lato fulgurat, sed splendor aeris tremulus huc et illuc in terra circumvolat. 282) C. 2, 6. renitenti; al nitenti nedum - misit vel miscet. 283) Al. mediis dubius. C. 3. errat cum incertum adhuc est, ab utra parte et quando pugna initium habitura sit. 284) V. i demensa. Jubet ordines vitium serere pares. 285) Burmann. ut, poscat, profectus Heins. inani. Fogginius: inane. 286) Terra suppeditabit alimenta, succum. 287) Rom. nec in, sine se. În vacuum s. in aerem. 288) Fastigium pro profunditate e re rustica petitum. V. i.

sunt.

Ausim vel tenui vitem committere sulco..
Altior ac penitus terrae defigitur arbos,

290

Aesculus in primis: quae, quantum vertice ad auras
Aetherias, tantum radice in Tartara tendit.

Ergo non hiemes illam, non flabra, neque imbres
Convellunt; immota manet, multosque nepotes,
Multa virum volvens durando saecula vincit. 295
Tum fortes late ramos et brachia tendens
Huc illuc, media ipsa ingentem sustinet umbram.

Neve tibi ad solem vergant vineta cadentem;
Neve inter vites corulum sere; neve flagella
Summa pete, aut summa destringe ex arbore plan-

tas:

300

Tantus amor terrae; neu ferro laede retuso
Semina; neve oleae silvestres insere truncos.
Nam saepe incautis pastoribus excidit ignis,
Qui, furtim pingui primum sub cortice tectus,
Robora comprendit, frondesque elapsus in altas 305
Ingentem coelo sonitum dedit;
inde sequutus

Per ramos victor, perque alta cacumina, regnat
Et totum involvit flammis nemus, et ruit atram
Ad coelum picea crassus caligine nubem;
Praesertim si tempestas a vertice silvis

310

289) Ed. Ven. vel Remi. Mead. ter tenui. 290) Al. Altius defiditur, defingitur arbor. C. 2, 6. Altius. 291) Aesculus, arbor glandifera, e quercuum genere. 292) Al. ra. dicem ad Tartara. C. 3. Acthereas. 293) Arundel. nec fl. C. 2, 6. nec imbr. 294) Parrhas. convellent. C. 2, 3, 6. mul296) V. i. Gud. et Leid. br. pandens. tosque per annos, 297) Arundel. ipsam, 298) Ed. Ven. vertant. 299) Paris. corylos. Flagella sunt vitium minorum sarmentorum ca. pita, in quibus uva nascitur. C. 2, 6. corilum. 3c0) Heins. Summa puta. Ed. Ven. haud summa defringe, ut C. 3, 6. Gud. plates. C. 2. aut summas. 3ɔ1) Moret. Fr. Non. BodRom. laederet uno. lei. Ne. C. 2. et Pier. retunso. ret. et Goth. II laedere tuso. Paris. Neu ferro laede vetusto. Mead. lege recuso. 302) Medic. olea, sed male. Semina, surculi, sarmenta, quae modo plantae. Nec intersere oleastros inter vites i. silvestris. 303) Heins. Jam Zulich. tectus saepe. Ven. incidit. 304) Medic. fortem.

Mo

Robora s.

sub cortice primum 305) Ed. Ven. illapsus. truncum oleae. 306) Coelo, ad coelum. V. i. secutus. 307) Nonius Marc. atque alta. 308) Ruit, agit, emittit, eiectat. Nemus pro vineto. 310) A vertice, s. coeli, s. arborum, s. septemtrionalis poli.