640

645

650

Post îdem, inter se posito certamine, reges
armati Iovis ante aram, paterasque tenentes,
stabant, et caesa iungebant foedera porca.
Haud procul inde citae Metum in diversa quadrigae
distulerant (at tu dictis, Albane, maneres!)
raptabatque viri mendacis viscera Tullus
per silvam, et sparsi rorabant sanguine vepres.
Nec non Tarquinium eiectum Porsena iubebat
accipere, ingentique urbem obsidione premebat;
Aeneadae in ferrum pro libertate ruebant.
Illum indignanti similem, similemque minanti
adspiceres, pontem auderet quod vellere Cocles,
et fluvium vinclis innaret Cloelia ruptis.
In summo custos Tarpeiae Manlius arcis
stabat pro templo, et Capitolia celsa tenebat,
Romuleoque recens horrebat regia culmo.
Atque hic auratis volitans argenteus anser
porticibus, Gallos in limine adesse, canebat ;
Galli per dumos aderant, arcemque tenebant,
defensi tenebris et dono noctis opacae:
aurea caesaries ollis, atque aurea vestis;
virgatis lucent sagulis; tum lactea colla
auro innectuntur; duo quisque Alpina coruscant
gaesa manu, scutis protecti corpora longis.
Hic exsultantes Salios, nudosque Lupercos,
lanigerosque apices, et lapsa ancilia coelo
extuderat; castae ducebant sacra per urbem
pilentis matres in mollibus. Hinc procul addit
Tartareas etiam sedes, alta ostia Ditis,
et scelerum poenas, et te, Catilina, minaci
pendentem scopulo, Furiarumque ora trementem :
secretosque pios; his dantem iura Catonem.
Haec inter tumidi late maris ibat imago

655

660

665

670

aurea: sed fluctu spumabant caerula cano; et circum argento clari delphines in orbem aequora verrebant caudis, aestumque secabant. 675 In medio classes aeratas, Actia bella,

cernere erat; totumque instructo Marte videres fervere Leucaten, auroque effulgere fluctus. Hinc Augustus agens Italos in proelia Caesar cum Patribus, Populoque, Penatibus et magnis dîs, 680 stans celsa in puppi: geminas cui tempora flammas laeta vomunt, patriumque aperitur vertice sidus. Parte alia ventis et dîs Agrippa secundis

arduus agmen agens: cui, belli insigne superbum, tempora navali fulgent rostrata corona.

685 Hinc ope barbarica variisque Antonius armis, victor ab Aurorae populis et litore rubro, Aegyptum, viresque Orientis, et ultima secum Bactra vehit; sequiturque, nefas! Aegyptia coniunx. Una omnes ruere, ac totum spumare, reductis 690 convulsum remis rostrisque tridentibus, aequor. Alta petunt: pelago credas innare revulsas Cycladas, aut montes concurrere montibus altos: tanta mole viri turritis puppibus instant. Stuppea flamma manu telisque volatile ferrum 695 spargitur; arva nova Neptunia caede rubescunt. Regina in mediis patrio vocat agmina sistro; necdum etiam geminos a tergo respicit angues; omnigenûmque deûm monstra, et latrator Anubis, contra Neptunum, et Venerem, contraque Minervam 700 tela tenent. Saevit medio in certamine Mavors caelatus ferro, tristesque ex aethere Dirae; et scissa gaudens vadit Discordia palla; quam cum sanguineo sequitur Bellona flagello. Actius haec cernens arcum intendebat Apollo

desuper: omnis eo terrore Aegyptus, et Indi, omnis Arabs, omnes vertebant terga Sabaei. Ipsa videbatur ventis regina vocatis

vela dare, et laxos iam iamque immittere funes Illam inter caedes pallentem morte futura fecerat ignipotens undis et Iapyge ferri; contra autem magno moerentem corpore Nilum, pandentemque sinus, et tota veste vocantem caeruleum in gremium latebrosaque flumina victos. At Caesar, triplici invectus Romana triumpho moenia, dîs Italis votum immortale sacrabat, maxima tercentum totam delubra per Urbem. Laetitia ludisque viae plausuque fremebant; omnibus in templis matrum chorus; omnibus arae; ante aras terram caesi stravere iuvenci. Ipse, sedens niveo candentis limine Phoebi, dona recognoscit populorum, aptatque superbis postibus: incedunt victae longo ordine gentes, quam variae linguis, habitu tam vestis et armis. Hic Nomadum genus et discinctos Mulciber Afros, hic Lelegas Carasque sagittiferosque Gelonos finxerat: Euphrates ibat iam mollior undis, extremique hominum Morini Rhenusque bicornis, indomitique Dahae, et pontem indignatus Araxes. Talia per clipeum Vulcani, dona parentis, miratur, rerumque ignarus imagine gaudet; attollens humero famamque et fata nepotum.

705

710

715

720

725

730

5

LIBER NONUS.

Atque ea diversa penitus dum parte geruntur,
Irim de coelo misit Saturnia Iuno

audacem ad Turnum. Luco tum forte parentis
Pilumni Turnus sacrata valle sedebat.

Ad quem sic roseo Thaumantias ore locuta est:
Turne, quod optanti divům promittere nemo
auderet, volvenda dies, en, attulit ultro!
Aeneas, urbe, et sociis, et classe relicta,
sceptra Palatini sedemque petît Evandri.

10 Nec satis: extremas Corythi penetravit ad urbes, Lydorumque manum, collectos armat agrestes. Quid dubitas? Nunc tempus equos, nunc poscere

currus.

Rumpe moras omnes, et turbata arripe castra. Dixit, et in coelum paribus se sustulit alis; 15 ingentemque fuga secuit sub nubibus arcum Agnovit iuvenis, duplicesque ad sidera palmas sustulit, et tali fugientem est voce secutus: Iri, decus coeli, quis te mihi nubibus actam detulit in terras? Unde haec tam clara repente 20 tempestas? Medium video discedere coelum, palantesque polo stellas. Sequor omina tanta, quisquis in arma vocas. Et sic effatus ad undam processit, summoque hausit de gurgite lymphas, multa deos orans; oneravitque aethera votis.

25

Iamque omnis campis exercitus ibat apertis,

dives equum, dives pictai vestis et auri.
Messapus primas acies, postrema coërcent
Tyrrhidae iuvenes; medio dux agmine Turnus,
[vertitur arma tenens, et toto vertice supra est,]
ceu septem surgens sedatis amnibus altus
per tacitum Ganges, aut pingui flumine Nilus
quum refluit campis, et iam se condidit alveo.
Hic subitam nigro glomerari pulvere nubem
prospiciunt Teucri, ac tenebras insurgere campis.
Primus ab adversa conclamat mole Caïcus:
Quis globus, o cives, caligine volvitur atra?
Ferte citi ferrum, date tela, scandite muros!
Hostis adest, eia. Ingenti clamore per omnes
condunt se Teucri portas, et moenia complent.
Namque ita discedens praeceperat optimus armis
Aeneas: si qua interea Fortuna fuisset,

neu struere auderent aciem, neu credere campo;
castra modo et tutos servarent aggere muros.
Ergo, etsi conferre manum pudor iraque monstrat,
obiiciunt portas tamen, et praecepta facessunt,
armatique cavis exspectant turribus hostem.
Turnus, ut ante volans tardum praecesserat agmen,
viginti lectis equitum comitatus et urbi
improvisus adest: maculis quem Thracius albis
portat equus, cristaque tegit galea aurea rubra.
Ecquis erit, mecum, iuvenes, qui primus in hostem?
En, ait: et iaculum attorquens emittit in auras,
principium pugnae, et campo sese arduus infert.
Clamore excipiunt socii, fremituque sequuntur
horrisono; Teucrûm mirantur inertia corda;
non aequo dare se campo, non obvia ferre
arma viros, sed castra fovere. Huc turbidus atque huc
lustrat equo muros, aditumque per avia quaerit.

30

35

40 .

45

50

55